Αναδιανεμητικά και κεφαλαιοποιητικά ασφαλιστικά συστήματα: βασικά χαρακτηριστικά και πολιτικές διαστάσεις
by mahitotekmirio
του Λουδοβίκου Κωτσονόπουλου
Το αναδιανεμητικό σύστημα
Η ιστορική ανάπτυξη των συνταξιοδοτικών συστημάτων ανέδειξε μία βασική διάκριση ως προς τη μέθοδο χρηματοδότησής τους ανάμεσα σε διανεμητικά (pay as you go systems) και κεφαλαιοποιητικά (funded systems). Τα διανεμητικά συστήματα στηρίζονται στην αρχή των τρεχουσών πληρωμών, δηλαδή οι σημερινοί εργαζόμενοι καταβάλλουν τις εισφορές από τις οποίες χρηματοδοτούνται οι τρέχουσες συντάξεις. Από την παραπάνω αρχή προκύπτει και το βασικό χαρακτηριστικό αυτού του τρόπου χρηματοδότησης: η διαγενεακή αλληλεγγύη. Ιστορικά, το εν λόγω μοντέλο προέκυψε από τη μετεξέλιξη της αλληλοβοηθητικής ασφάλισης που αναπτύχθηκε κυρίως ανάμεσα στους μισθωτούς και για αυτό το λόγο στηρίζεται στις εισφορές. Η ανάδειξή του σε κυρίαρχο μοντέλο οφείλεται, σε ορισμένες περιπτώσεις, στους αγώνες διάφορων μερίδων της εργατικής τάξης, ενώ σε άλλες περιπτώσεις στην πρωτοβουλία της κρατικής γραφειοκρατίας. Η πλειονότητα των ασφαλιστικών συστημάτων της ηπειρωτικής Ευρώπης λειτουργούν στη βάση του διανεμητικού μοντέλου, εφόσον είναι το μόνο που παράγει την απαιτούμενη κοινωνική αλληλεγγύη.
Το γεγονός ότι το διανεμητικό σύστημα είναι μία κοινωνικά γειωμένη μέθοδος χρηματοδότησης των συντάξεων το καθιστά αυτόματα αρκετά ευαίσθητο στις μεταβολές της κοινωνικοπολιτικής και της εργασιακής δομής. Η χρυσή εποχή για τα διανεμητικά συστήματα ήταν η περίοδος της κεϋνσιανής συναίνεσης, όταν ο βασικός προσανατολισμός των κρατικών πολιτικών ήταν η επίτευξη της πλήρους απασχόλησης και η ενίσχυση της συνολικής ζήτησης. Το αυξημένο επίπεδο απασχόλησης διεύρυνε τη δεξαμενή των εισφορών εξασφαλίζοντας ένα ικανοποιητικό επίπεδο συντάξεων, το οποίο με τη σειρά του ενίσχυε την αγοραστική δύναμη όσων ήταν έξω από την αγορά εργασίας διασφαλίζοντας το επίπεδο της συνολικής ζήτησης. Η διάρρηξη της κεϋνσιανής συναίνεσης, σε συνδυασμό με τις δημογραφικές μεταβολές, οδήγησε τα διανεμητικά συστήματα σε κρίση. Συγκεκριμένα, η εγκατάλειψη της πλήρους απασχόλησης και η εισαγωγή των ευέλικτων μορφών εργασίας συρρίκνωσαν το ασφαλισμένο εργατικό δυναμικό, περιορίζοντας τη δεξαμενή των εισφορών. Από την άλλη πλευρά, το πέρασμα της γενιάς της πλήρους απασχόλησης στη σύνταξη οδήγησε σε επέκταση των απαιτούμενων κονδυλίων, τα οποία σε αρκετές περιπτώσεις ξεπερνούν τις καταβαλλόμενες εισφορές.
Το κεφαλαιοποιητικό σύστημα
Στον αντίποδα των διανεμητικών συστημάτων βρίσκονται τα κεφαλαιοποιητικά συστήματα. Η βασική στόχευσή τους δεν είναι η κοινωνική αλληλεγγύη αλλά η επίτευξη της μέγιστης οικονομικής αποδοτικότητας. Η αρχή που διέπει τη λειτουργία τους είναι αυτή της ατομικής κεφαλαιακής συσσώρευσης, σύμφωνα με την οποία το ύψος των παρεχόμενων συντάξεων είναι συνάρτηση της ικανότητας των ατόμων να αποταμιεύουν εισοδήματα κατά τη διάρκεια του εργάσιμου βίου τους. Η κεφαλαιοποιητική μέθοδος χρηματοδότησης στηρίζεται εξολοκλήρου στις δυνάμεις της αγοράς, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί και τη βάση λειτουργίας των ασφαλιστικών εταιρειών που δραστηριοποιούνται στον ιδιωτικό τομέα. Η αποδοτικότητα αυτών των συστημάτων δεν εξαρτάται από τις κοινωνικές συνθήκες, αλλά από την επέκταση και την κερδοφορία των εγχώριων και διεθνών χρηματαγορών, αφού η λογική τους συνίσταται στην επένδυση των αποθεματικών σε χρηματιστηριακά προϊόντα με σκοπό την υψηλή κερδοφορία.
Πολιτικές διαστάσεις των συστημάτων χρηματοδότησης
Τα γενικά χαρακτηριστικά των δύο συστημάτων που διατυπώθηκαν εν συντομία καθιστούν ευδιάκριτες και τις διαφορετικές πολιτικές λογικές που αυτά προϋποθέτουν. Το διανεμητικό σύστημα στηρίζεται κυρίως από τις αριστερές δυνάμεις και τα συνδικάτα, εφόσον αυτό παράγει κοινωνική αλληλεγγύη, πληρέστερη ασφαλιστική κάλυψη και εξασφαλίζει την απρόσκοπτη άσκηση των συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων. Στα θετικά του συστήματος πρέπει επίσης να προστεθεί και η ομαλή μεταφορά εισοδημάτων σε ολόκληρο τον κύκλο ζωής του εργαζόμενου, αφού η δομή του διευκολύνει την έμμεση τιμαριθμική αναπροσαρμογή των συντάξεων, καθιστώντας το έτσι σημαντικό όπλο στην αντιμετώπιση της φτώχειας που πλήττει κατά κύριο λόγο την τρίτη ηλικία. Το σημαντικότερο μελανό σημείο του συστήματος, τουλάχιστον στην ελληνική εκδοχή του, εντοπίζεται, κατά τη γνώμη μου, στο γεγονός ότι ενώ προωθεί την αναδιανομή ανάμεσα στις διαφορετικές γενιές, εντούτοις ο ομοιοεπαγγελματικός προσανατολισμός του περιορίζει σημαντικά τον αναδιανεμητικό του χαρακτήρα ανάμεσα στις διαφορετικές κοινωνικές ομάδες.
Από την άλλη πλευρά το κεφαλαιοποιητικό σύστημα συνιστά, στις μέρες μας, μια κεντρική νεοφιλελεύθερη επιλογή διότι η λειτουργία του είναι συνυφασμένη με την προώθηση των συμφερόντων του χρηματιστηριακού κεφαλαίου. Οι υποστηρικτές αυτού του συστήματος θεωρούν πως το διανεμητικό σύστημα είναι αποτυχημένο διότι δεν ενθαρρύνει την ατομική αποταμίευση και άρα αποτελεί εμπόδιο στην ανάπτυξη της αγοράς, δεν προωθεί την οικονομική ανάπτυξη γιατί η αρχή των τρεχουσών πληρωμών λειτουργεί ως ένας επιπλέον φόρος σε βάρος των επιχειρήσεων και των εργαζομένων και τέλος δεν παρέχει επαρκή κίνητρα για εργασία. Αυτές τις αποτυχίες του διανεμητικού συστήματος υποτίθεται ότι τις διορθώνει το κεφαλαιοποιητικό σύστημα μέσα από την αγορά. Αξίζει να σημειωθεί ότι η αστάθμητη λειτουργία των χρηματαγορών αποτελεί και την αχίλλειο πτέρνα του εν λόγω συστήματος, αφού δεν είναι εύκολο να προβλεφθεί το ύψος και η διάρκεια των συνταξιοδοτικών εισοδημάτων. Ενδεικτική ως προς το τελευταίο είναι και η περίπτωση της αμερικανικής εταιρείας Salomon Brothers, η οποία έχοντας επενδύσει τα συνταξιοδοτικά της προγράμματα στη μεξικάνικη χρηματαγορά αντιμετώπισε το φάσμα της χρεοκοπίας λόγω του μεξικάνικου κραχ το 1995.
Στην πραγματικότητα τα περισσότερα συνταξιοδοτικά συστήματα είναι μικτά, δηλαδή περιλαμβάνουν πλευρές αμφότερων των χρηματοδοτικών συστημάτων, δίνοντας όμως ιδιαίτερη έμφαση στο διανεμητικό σύστημα. Στην Ελλάδα για παράδειγμα, όλα τα ταμεία κύριας ασφάλισης λειτουργούν με βάση το διανεμητικό σύστημα, ενώ τα ταμεία επικουρικής ασφάλισης διαθέτουν κάποια κεφαλαιοποιητικά χαρακτηριστικά, γεγονός άλλωστε που εξηγεί και την εμπλοκή τους στην υπόθεση των ομολόγων.
Ο Λουδοβίκος Κωτσονόπουλος είναι πολιτικός επιστήμονας
www.fotavgeia.blogspot.com
του Λουδοβίκου Κωτσονόπουλου
Το αναδιανεμητικό σύστημα
Η ιστορική ανάπτυξη των συνταξιοδοτικών συστημάτων ανέδειξε μία βασική διάκριση ως προς τη μέθοδο χρηματοδότησής τους ανάμεσα σε διανεμητικά (pay as you go systems) και κεφαλαιοποιητικά (funded systems). Τα διανεμητικά συστήματα στηρίζονται στην αρχή των τρεχουσών πληρωμών, δηλαδή οι σημερινοί εργαζόμενοι καταβάλλουν τις εισφορές από τις οποίες χρηματοδοτούνται οι τρέχουσες συντάξεις. Από την παραπάνω αρχή προκύπτει και το βασικό χαρακτηριστικό αυτού του τρόπου χρηματοδότησης: η διαγενεακή αλληλεγγύη. Ιστορικά, το εν λόγω μοντέλο προέκυψε από τη μετεξέλιξη της αλληλοβοηθητικής ασφάλισης που αναπτύχθηκε κυρίως ανάμεσα στους μισθωτούς και για αυτό το λόγο στηρίζεται στις εισφορές. Η ανάδειξή του σε κυρίαρχο μοντέλο οφείλεται, σε ορισμένες περιπτώσεις, στους αγώνες διάφορων μερίδων της εργατικής τάξης, ενώ σε άλλες περιπτώσεις στην πρωτοβουλία της κρατικής γραφειοκρατίας. Η πλειονότητα των ασφαλιστικών συστημάτων της ηπειρωτικής Ευρώπης λειτουργούν στη βάση του διανεμητικού μοντέλου, εφόσον είναι το μόνο που παράγει την απαιτούμενη κοινωνική αλληλεγγύη.
Το γεγονός ότι το διανεμητικό σύστημα είναι μία κοινωνικά γειωμένη μέθοδος χρηματοδότησης των συντάξεων το καθιστά αυτόματα αρκετά ευαίσθητο στις μεταβολές της κοινωνικοπολιτικής και της εργασιακής δομής. Η χρυσή εποχή για τα διανεμητικά συστήματα ήταν η περίοδος της κεϋνσιανής συναίνεσης, όταν ο βασικός προσανατολισμός των κρατικών πολιτικών ήταν η επίτευξη της πλήρους απασχόλησης και η ενίσχυση της συνολικής ζήτησης. Το αυξημένο επίπεδο απασχόλησης διεύρυνε τη δεξαμενή των εισφορών εξασφαλίζοντας ένα ικανοποιητικό επίπεδο συντάξεων, το οποίο με τη σειρά του ενίσχυε την αγοραστική δύναμη όσων ήταν έξω από την αγορά εργασίας διασφαλίζοντας το επίπεδο της συνολικής ζήτησης. Η διάρρηξη της κεϋνσιανής συναίνεσης, σε συνδυασμό με τις δημογραφικές μεταβολές, οδήγησε τα διανεμητικά συστήματα σε κρίση. Συγκεκριμένα, η εγκατάλειψη της πλήρους απασχόλησης και η εισαγωγή των ευέλικτων μορφών εργασίας συρρίκνωσαν το ασφαλισμένο εργατικό δυναμικό, περιορίζοντας τη δεξαμενή των εισφορών. Από την άλλη πλευρά, το πέρασμα της γενιάς της πλήρους απασχόλησης στη σύνταξη οδήγησε σε επέκταση των απαιτούμενων κονδυλίων, τα οποία σε αρκετές περιπτώσεις ξεπερνούν τις καταβαλλόμενες εισφορές.
Το κεφαλαιοποιητικό σύστημα
Στον αντίποδα των διανεμητικών συστημάτων βρίσκονται τα κεφαλαιοποιητικά συστήματα. Η βασική στόχευσή τους δεν είναι η κοινωνική αλληλεγγύη αλλά η επίτευξη της μέγιστης οικονομικής αποδοτικότητας. Η αρχή που διέπει τη λειτουργία τους είναι αυτή της ατομικής κεφαλαιακής συσσώρευσης, σύμφωνα με την οποία το ύψος των παρεχόμενων συντάξεων είναι συνάρτηση της ικανότητας των ατόμων να αποταμιεύουν εισοδήματα κατά τη διάρκεια του εργάσιμου βίου τους. Η κεφαλαιοποιητική μέθοδος χρηματοδότησης στηρίζεται εξολοκλήρου στις δυνάμεις της αγοράς, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί και τη βάση λειτουργίας των ασφαλιστικών εταιρειών που δραστηριοποιούνται στον ιδιωτικό τομέα. Η αποδοτικότητα αυτών των συστημάτων δεν εξαρτάται από τις κοινωνικές συνθήκες, αλλά από την επέκταση και την κερδοφορία των εγχώριων και διεθνών χρηματαγορών, αφού η λογική τους συνίσταται στην επένδυση των αποθεματικών σε χρηματιστηριακά προϊόντα με σκοπό την υψηλή κερδοφορία.
Πολιτικές διαστάσεις των συστημάτων χρηματοδότησης
Τα γενικά χαρακτηριστικά των δύο συστημάτων που διατυπώθηκαν εν συντομία καθιστούν ευδιάκριτες και τις διαφορετικές πολιτικές λογικές που αυτά προϋποθέτουν. Το διανεμητικό σύστημα στηρίζεται κυρίως από τις αριστερές δυνάμεις και τα συνδικάτα, εφόσον αυτό παράγει κοινωνική αλληλεγγύη, πληρέστερη ασφαλιστική κάλυψη και εξασφαλίζει την απρόσκοπτη άσκηση των συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων. Στα θετικά του συστήματος πρέπει επίσης να προστεθεί και η ομαλή μεταφορά εισοδημάτων σε ολόκληρο τον κύκλο ζωής του εργαζόμενου, αφού η δομή του διευκολύνει την έμμεση τιμαριθμική αναπροσαρμογή των συντάξεων, καθιστώντας το έτσι σημαντικό όπλο στην αντιμετώπιση της φτώχειας που πλήττει κατά κύριο λόγο την τρίτη ηλικία. Το σημαντικότερο μελανό σημείο του συστήματος, τουλάχιστον στην ελληνική εκδοχή του, εντοπίζεται, κατά τη γνώμη μου, στο γεγονός ότι ενώ προωθεί την αναδιανομή ανάμεσα στις διαφορετικές γενιές, εντούτοις ο ομοιοεπαγγελματικός προσανατολισμός του περιορίζει σημαντικά τον αναδιανεμητικό του χαρακτήρα ανάμεσα στις διαφορετικές κοινωνικές ομάδες.
Από την άλλη πλευρά το κεφαλαιοποιητικό σύστημα συνιστά, στις μέρες μας, μια κεντρική νεοφιλελεύθερη επιλογή διότι η λειτουργία του είναι συνυφασμένη με την προώθηση των συμφερόντων του χρηματιστηριακού κεφαλαίου. Οι υποστηρικτές αυτού του συστήματος θεωρούν πως το διανεμητικό σύστημα είναι αποτυχημένο διότι δεν ενθαρρύνει την ατομική αποταμίευση και άρα αποτελεί εμπόδιο στην ανάπτυξη της αγοράς, δεν προωθεί την οικονομική ανάπτυξη γιατί η αρχή των τρεχουσών πληρωμών λειτουργεί ως ένας επιπλέον φόρος σε βάρος των επιχειρήσεων και των εργαζομένων και τέλος δεν παρέχει επαρκή κίνητρα για εργασία. Αυτές τις αποτυχίες του διανεμητικού συστήματος υποτίθεται ότι τις διορθώνει το κεφαλαιοποιητικό σύστημα μέσα από την αγορά. Αξίζει να σημειωθεί ότι η αστάθμητη λειτουργία των χρηματαγορών αποτελεί και την αχίλλειο πτέρνα του εν λόγω συστήματος, αφού δεν είναι εύκολο να προβλεφθεί το ύψος και η διάρκεια των συνταξιοδοτικών εισοδημάτων. Ενδεικτική ως προς το τελευταίο είναι και η περίπτωση της αμερικανικής εταιρείας Salomon Brothers, η οποία έχοντας επενδύσει τα συνταξιοδοτικά της προγράμματα στη μεξικάνικη χρηματαγορά αντιμετώπισε το φάσμα της χρεοκοπίας λόγω του μεξικάνικου κραχ το 1995.
Στην πραγματικότητα τα περισσότερα συνταξιοδοτικά συστήματα είναι μικτά, δηλαδή περιλαμβάνουν πλευρές αμφότερων των χρηματοδοτικών συστημάτων, δίνοντας όμως ιδιαίτερη έμφαση στο διανεμητικό σύστημα. Στην Ελλάδα για παράδειγμα, όλα τα ταμεία κύριας ασφάλισης λειτουργούν με βάση το διανεμητικό σύστημα, ενώ τα ταμεία επικουρικής ασφάλισης διαθέτουν κάποια κεφαλαιοποιητικά χαρακτηριστικά, γεγονός άλλωστε που εξηγεί και την εμπλοκή τους στην υπόθεση των ομολόγων.
Ο Λουδοβίκος Κωτσονόπουλος είναι πολιτικός επιστήμονας
www.fotavgeia.blogspot.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου