Ο ΕΝΕΡΓΟΣ ΡΟΛΛΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΜΕΣΩ ΘΕΣΜΩΝ

Οι 3 Κυριότεροι Δημοκρατικοί Θεσμοί σε Ισχύ ανά τον Κόσμο Σήμερα

Αν θέλαμε να εξετάσουμε με ποιον τρόπο τα σύγχρονα πολιτεύματα επιτρέπουν στην κοινωνία να έχει ενεργό ρόλο στην λήψη των πολιτικών αποφάσεων, τότε τρεις είναι οι βασικότεροι θεσμοί που θα έπρεπε να αναλύσουμε. 

Οι θεσμοί αυτοί αφορούν

 την πρωτοβουλία (initiative),

το δημοψήφισμα (referendum)

και την ανάκληση (recall), 

τους οποίους βρίσκει κανείς θεσμοθετημένους με ποικίλους τρόπους και παραλλαγές σε διάφορα κράτη ανά την υφήλιο.

 Οι θεσμοί αυτοί είναι ότι κοντινότερο έχουν να επιδείξουν τα σύγχρονα κράτη ως προς το αυθεντικό δημοκρατικό πολίτευμα των Αθηνών. 

Όμως, αν και με την ενεργοποίηση αυτών των δημοκρατικών θεσμών, η εξουσία περνάει στιγμιαία στην κοινωνία που αποφασίζει η ίδια δεσμευτικά για το ζήτημα που έχει τεθεί, από μόνα τους δεν αρκούν για να χαρακτηρίσουμε αυτά τα πολιτεύματα δημοκρατικά.

Κι ο λόγος για αυτό είναι αυτό ακριβώς που είπαμε: ότι δηλαδή η εξουσία περνάει για μια στιγμή μόνο στα χέρια της κοινωνίας, όσο διαρκεί δηλαδή η επίλυση του εν κρίσει ζητήματος. 

Μόλις το ζήτημα αποσαφηνιστεί, η διαχείριση της εξουσίας περνάει και πάλι εκεί από όπου προσωρινά αφαιρέθηκε: στα ολιγαρχικά πολιτειακά όργανα.

Η δημοκρατία όμως δεν είναι υπόθεση μιας στιγμής, ή ενός ζητήματος για το οποίο πρέπει να συλλεχτεί ένας επαρκής αριθμός υπογραφών. Η δημοκρατία είναι η συνεχής αυτοθέσμιση της κοινωνίας με την οποία ο δήμος αποφασίζει διαρκώς για τα ζητήματα που τον αφορούν.

 Παρόλα αυτά, η αξία των σύγχρονων δημοκρατικών αυτών θεσμών στις κοινωνίες όπου εφαρμόζονται δεν θα πρέπει να παραβλεφθεί. Η θεσμοθέτηση της "στιγμιαίας δημοκρατίας" στα σύγχρονα ολιγαρχικά πολιτεύματα σαφώς και βελτιώνει  ως προς το δημοκρατικότερο το πολίτευμα,  ενεργοποιεί την κοινωνία, την καθιστά ως ένα βαθμό συνυπεύθυνη στην πορεία της χώρας και μπορεί να συμβάλλει στην πολιτική σταθερότητα και την βιωσιμότητα του πολιτεύματος.

Ας δούμε όμως τι ακριβώς σημαίνουν οι θεσμοί αυτοί, πού και πώς εφαρμόζονται.

Α. Πρωτοβουλία (Initiative)

1. Ορισμός: Γενικά, η "πρωτοβουλία" είναι εκείνη η διαδικασία που επιτρέπει σε μια κοινωνία να παρακάμπτει το νομοθετικό σώμα και να θέτει προς ψήφιση από το σύνολο του εκλογικού σώματος, ένα προτεινόμενο νομοσχέδιο ή ακόμα και μια συνταγματική τροπολογία. Για να τεθεί το προτεινόμενο νομοσχέδιο ή τροπολογία προς ψήφιση απαιτείται ένας συγκεκριμένος αριθμός υπογραφών ή υπογραφές από ένα αντιπροσωπευτικό ποσοστό του εκλογικού σώματος. Συνήθως τα αποτελέσματα της εκλογικής ψήφου των πολιτών είναι δεσμευτικά για την κυβέρνηση. Παρακάτω βρίσκονται οι χώρες που προβλέπεται συνταγματικώς η λαϊκή πρωτοβουλία.

2. Εφαρμογή:

Ευρώπη - Λετονία, Λιθουανία, Βουλγαρία, Σκόπια, Ουγγαρία, Σλοβακία, Κροατία, Σαν Μαρίνο, Ελβετία, Λιχνενστάιν, Σουηδία, Γεωργία, Γερμανία.

Αμερική - Βολιβία, Καναδάς, Κόστα Ρίκα, Ισημερινός, Παναμάς, Περού, Βενεζουέλα, Ουρουγουάη.

Ασία - Φιλιππίνες, Ταϊβάν, Νησιά Μάρσαλ, Νήσος Παλάου, Μικρονησία.

Ωκεανία - Νέα Ζηλανδία, Νήσος Νορφολκ

3. Παράδειγμα: (Ευρώπη, Λιθουανία)

Σύνταγμα, Άρθρο 9: "Τα σημαντικότερα ζητήματα που αφορούν την ζωή της Πολιτείας και του Έθνους θα αποφασίζονται με δημοψήφισμα. Στις περιπτώσεις που ορίζει ο νόμος, οι Seimas θα ανακηρύσσουν δημοψήφισμα.

Δημοψήφισμα θα ανακηρύσσεται επίσης εάν τουλάχιστον 300.000 πολίτες με εκλογικά δικαιώματα το απαιτούν.

 Η διαδικασία για την ανακήρυξη και εκτέλεση του δημοψηφίσματος θα ορίζεται από τον νομό."

Νόμος περί δημοψηφίσματος, Άρθρο 4, Υποχρεωτικά Δημοψηφίσματα:

1. Τα δημοψηφίσματα θα είναι υποχρεωτικά σχετικά με τα παρακάτω ζητήματα:(...)

2. Υποχρεωτικά δημοψηφίσματα μπορούν επίσης να τεθούν σχετικά με άλλους νόμους ή διατάξεις, για τους οποίους 300 χιλιάδες πολίτες με το δικαίωμα του εκλέγειν ή οι Seimas θα καταθέσουν μια πρόταση για να αποφασιστεί με δημοψήφισμα.

Β. Δημοψήφισμα (Referendum)

1. Ορισμός: Το δημοψήφισμα αναφέρεται στην διαδικασία κατά την οποία το εκλογικό σώμα αποφασίζει σε ψηφοφορία αν μια πράξη ή ένας νόμος θα γίνουν τελικά δεκτοί ή όχι. Για να ενεργοποιηθεί η διαδικασία δημοψηφίσματος, απαιτείται η συγκέντρωση συγκεκριμένου αριθμού υπογραφών. Σε πολλές περιπτώσεις ωστόσο το Σύνταγμα μπορεί να προβλέπει υποχρεωτική διενέργεια δημοψηφίσματος για συγκεκριμένες περιπτώσεις. Παρακάτω βρίσκονται οι χώρες που έχουν θεσμοθετημένο στο Σύνταγμα τους, τουλάχιστον έναν από τους δυο αυτούς τρόπους ενεργοποίησης δημοψηφίσματος.

2. Εφαρμογή:

Αμερική - Καναδάς, Βολιβία, Ουρουγουάη, Βενεζουέλα, Κολομβία, Βραζιλία, Κόστα Ρίκα, Αντίγκουα και Μπαρμπούντα, Μπαχάμες, Ισημερινός, Ελ Σαλβαδόρ, Γουατεμάλα, Τζαμάικα, Παναμάς, Περού, Δομινικανή Δημοκρατία, Μπελιζ, Παραγουάη, Γρενάδα, Αγία Λουκία

Ευρώπη - Ιταλία, Λουξεμβούργο, Ελβετία, Σλοβενία, Σαν Μαρίνο, Λιχνενστάιν, Αυστρία, Δανία, Εσθονία, Γαλλία, Ιρλανδία, Λετονία, Λιθουανία, Μάλτα, Σλοβενία, Ανδόρα, Ρουμανία, Σλοβακία, Ισλανδία, Σκοπιά, Τουρκία, Ηνωμένο Βασίλειο, Γερμανία.

Ασία - Ισραήλ, Ιαπωνία, Φιλιππίνες, Ταϊβάν, Νότιος Κορέα, Νήσος Παλάου, Νησιά Μάρσαλ, Μικρονησία

Αφρική - Μπενίν, Μποτσουανα, Γκάνα, Λεσόθο, Λιβερία, Μαλάουι, Σεϋχέλλες, Μαυρίκιος, Ζάμπια

Ωκεανία - Αυστραλία, Ναούρου, Κιριμπάτι, Νιουε, Βανουάτου

3. Παράδειγμα: (Ευρώπη, Ομοσπονδιακό Σύνταγμα Ελβετίας)

"Άρθρο 140, Υποχρεωτικό Δημοψήφισμα

1. Τα παρακάτω πρέπει να τεθούν προς ψήφιση από τον Λαό και τα Καντόνια:

α. τροπολογίες στο Ομοσπονδιακό Σύνταγμα

β. είσοδος σε οργανισμούς για συλλογική ασφάλεια ή σε υπερεθνικές κοινότητες 

γ. ομοσπονδιακές πράξεις εκτάκτου ανάγκης οι οποίες δεν βασίζονται σε διάταξη του Συντάγματος και που η διάρκεια ισχύος τους ξεπερνά το ένα έτος. Τέτοιες πράξεις πρέπει να τεθούν προς ψήφιση μέσα σε ένα έτος από την στιγμή που θα εγκριθούν από το Ομοσπονδιακό Συμβούλιο. 

2. Τα παρακάτω θα τεθούν προς ψήφιση από τον Λαό: 

α. πρωτοβουλίες πολιτών για πλήρη αναθεώρηση του Ομοσπονδιακού Συντάγματος

β. πρωτοβουλίες πολιτών για μερική αναθεώρηση του Ομοσπονδιακού Συντάγματος στην μορφή μιας γενικής πρότασης που έχει απορριφθεί από το Ομοσπονδιακό Σύνταγμα

γ. το ερώτημα αν πρέπει να γίνει μια πλήρη αναθεώρηση του Ομοσπονδιακού Συντάγματος, στην περίπτωση που υπάρξει διαφωνία μεταξύ των δυο Συμβουλίων." 

"Άρθρο 141, Προαιρετικό Δημοψήφισμα

1. Αν μέσα σε 100 ημέρες από την επίσημη δημοσίευση της θέσπισης τους, οποιαδήποτε 50.000 άτομα με δικαίωμα ψήφου ή οχτώ Καντόνια το απαιτήσουν, τα παρακάτω θα τεθούν προς ψήφιση από τον Λαό: 

α. ομοσπονδιακές πράξεις

β. ομοσπονδιακές πράξεις εκτάκτου ανάγκης των οποίων η ισχύς ξεπερνά τον ένα χρόνο

γ. ομοσπονδιακά διατάγματα, με την προϋπόθεση ότι προβλέπεται από το Σύνταγμα ή από νόμο

δ. διεθνείς συνθήκες οι οποίες:

1. είναι αορίστου διαρκείας και δεν μπορούν να τερματίσουν

2. προβλέπουν την είσοδο σε έναν διεθνή οργανισμό

3. περιέχουν σημαντικές νομοθετικές διατάξεις ή που η εφαρμογή τους απαιτεί την θέσπιση ομοσπονδιακής νομοθεσίας."

Σημείωση: Το δημοψήφισμα είναι θεσμοθετημένο και στο Σύνταγμα της Ελλάδας, ωστόσο η ενεργοποίηση του έγκειται αποκλειστικά στην αρμοδιότητα των πολιτειακών οργάνων (συγκεκριμένα από τον Πρωθυπουργό) κι όχι στην κοινωνία ή στις διατάξεις του Συντάγματος.

 Αυτού του είδους το δημοψήφισμα δεν αποκαλείται referendum, αλλά plebiscite, το οποίο έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ρώμη και τους Πληβείους (plebeian council) και υποδηλώνει ότι η εξουσία για εκτέλεση δημοψηφισμάτων έγκειται στην αρμοδιότητα των αρχών κι όχι στην κοινωνία. 

Για τον λόγο αυτό από την παραπάνω λίστα απουσιάζουν χώρες όπως η δική μας, αφού το plebiscite δεν είναι δημοκρατικός θεσμός αλλά καθαρά ολιγαρχικός.

Γ. Ανάκληση (Recall)

Η ανάκληση είναι η διαδικασία που επιτρέπει στους πολίτες να απομακρύνουν και να αντικαθιστούν έναν εκλεγμένο αντιπρόσωπο τους πριν το τέλος της θητείας του.

 Ο θεσμός αυτός συναντάται σήμερα κυρίως στις πολιτείες των ΗΠΑ με παράδοση άνω των εκατό ετών και με πάμπολλα παραδείγματα ανακαλέσουν δικαστών, δημάρχων και άλλων αιρετών αντιπροσώπων στις 18 πολιτείες όπου ο θεσμός προβλέπεται.

Εξαιρετικό παράδειγμα του θεσμού της ανάκλησης αιρετού αντιπροσώπου είναι η πολιτεία της Καλιφόρνια στις ΗΠΑ. Εκεί οι πολίτες μπορούν με την συλλογή υπογραφών που αναλογεί στο 5% τουλάχιστον του εκλογικού σώματος που ψήφισε στις τελευταίες κυβερνητικές εκλογές, να θέσει σε δημοψήφισμα την απομάκρυνση ή όχι των εκλεγμένων αντιπροσώπων του. 

Η γνωστότερη  επιτυχημένη απομάκρυνση αιρετού αξιωματούχου στην Καλιφόρνια αποτελεί η περίπτωση του Κυβερνήτη Gray Davis ο οποίος αντικαταστάθηκε το 2003 από τον Arnold Schwarzenegger λόγω ελλειμματικού προϋπολογισμού.

Την απομάκρυνση του Προέδρου της Κυβέρνησης κατόπιν δημοψηφίσματος προβλέπει και το υπό αναθεώρηση Σύνταγμα της Ισλανδίας, ωστόσο ο τρόπος εφαρμογής του δεν συνίσταται σε πραγματικό δημοκρατικό δικαίωμα των Ισλανδών πολιτών να τον ανακαλέσουν. Το Ισλανδικό Σύνταγμα προβλέπει την διενέργεια δημοψηφίσματος για την απομάκρυνση ή όχι του Προέδρου,  με την έννοια του plebiscite κι όχι του referendum. 

Δηλαδή για να διενεργηθεί το δημοψήφισμα της απομάκρυνσης πρέπει πρώτα να αποφασίσει ότι συντρέχει λόγος η Ισλανδική Βουλή (Althingi) με πλειοψηφία 3/4.

Οι τρεις αυτοί δημοκρατικοί θεσμοί (πρωτοβουλία, δημοψήφισμα και ανάκληση) καθώς και οι χώρες όπου εφαρμόζονται, παρουσιάστηκαν με αποκλειστικό σκοπό να γίνει κατανοητό αφενός ότι δεν πρόκειται για ακραία παραδείγματα αλλά για διαδεδομένους σύγχρονους δημοκρατικούς θεσμούς ανά τον κόσμο κι αφετέρου για να καταδειχθεί πόσο πίσω βρισκόμαστε στην Ελλάδα...

Τάσος Συριανός

Πηγές:
http://www.iri-europe.org/navigator/#!prettyPhoto%5Biframes-remote%5D/0/
http://www.ncsl.org/legislatures-elections/elections/initiative-referendum-and-recall-overview.aspx
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/493351/recall-election
https://sites.google.com/site/plsi473/initiatives-referendum-recall