Ο Αφορισμός της Επανάστασης του '21 και ο Γρηγόριος ο Ε'

Αrt2520 Κυριακη 12 Φεβρουαρίου 2017
Ο Αφορισμός της Επανάστασης του '21 και ο Γρηγόριος ο Ε'
Ο συνοδικός αφορισμός της Επανάστασης έγινε ως γνωστό στις 23 Μαρτίου 1821 στην Κωνσταντινούπολη με Πατριάρχη τον Γρηγόριο Ε'.

Ο Γρηγόριος ανέβηκε τρεις φορές στον πατριαρχικό θρόνο* το 1797 με 1798, 1806 με 1809 και το 1819 μέχρι 10 Απριλίου 1821, που απαγχονίστηκε από τους Τούρκους. Ήταν συντηρητικών αντιλήψεων και χρησιμοποίησε μέσα εξουσίας εναντίον των αντιφρονούντων, των νέων ιδεών και των επαναστατικών κινήσεων, καθώς και εναντίον του προσανατολισμού προς την ευρωπαϊκή παιδεία. Η όλη του δραστηριότητα πριν την επανάσταση, μαρτυρούσε τις συντηρητικές του θέσεις και τις αρνητικές του διαθέσεις απέναντι στα επαναστατικά κινήματα. Αναδείχθηκε δε στον κατεξοχήν αντίπαλο του διαφωτισμού.Το 1798 έδωσε εντολή στους μητροπολίτες να κατάσχουν το έργο του Ρήγα «Νέα πολιτική διοίκηση». Τον ίδιο χρόνο έθεσε σε λειτουργία το «Πατριαρχικό τυπογραφείο», με σκοπό τον έλεγχο των εκδόσεων, απαγορεύοντας την εισαγωγή άλλων εντύπων από το εξωτερικό και με ταυτόχρονο έλεγχο των εισαχθέντων ήδη βιβλίων και την εντολή να κατασχεθούν «όσα εστίν αντιβαίνοντα εις τα της αμωμήτου πίστεως ημών δόγματα και κατά της επικρατούσης διοικήσεως της κραταιάς ταύτης Βασιλείας». Το πρώτο βιβλίο που εξέδωσε το τυπογραφείο ήταν το γνωστό εθελόδουλο κείμενο «Πατρική Διδασκαλία». 

Το 1819 κυκλοφόρησε η γνωστή πατριαρχική εγκύκλιος «Περί των σχολείων της Ελλάδος», η οποία μεταξύ άλλων κατήγγειλε τους προοδευτικούς λογίους, εστρέφετο εναντίον των μαθηματικών, αναφερόταν στο πρόγραμμα των σχολείων και απαγόρευε να βαφτίζονται τα παιδιά με αρχαιοελληνικά ονόματα. Το 1820, ο Πατριάρχης, που ήταν συγχρόνως και επίσκοπος Κωνσταντινούπολης, απαγόρευσε την εισαγωγή και αυτής ακόμα της αλληλοδιδακτικής μεθόδου στα σχολεία της Πόλης. Τον ίδιο χρόνο συνεστήθη επιτροπή λογοκρισίας και συντάχθηκε κατάλογος απαγορευμένων βιβλίων. 

Επίσης, το 1820, θα αφοριστεί ο Ν. Πίκκολος και άλλοι Έλληνες συγγραφείς φιλελεύθερων συγγραμμάτων στο εξωτερικό και θα καούν στο Πατριαρχείο όλα τα αντίτυπα του φυλλαδίου «Κρίτωνος Στοχασμοί», που κατηγορούσε τον μητροπολίτη Ανδριανούπολης ότι είχε ξοδέψει 70.000 γρόσια από καταβολές των κατοίκων για ανέγερση μητροπολιτικού μεγάρου, ενώ το σχολείο είχε εισόδημα μόνο 7.000 γρόσια. Στις 27 Μαρτίου 1821, δηλαδή στο διάστημα ανάμεσα στην κήρυξη της Επανάστασης από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, που ήταν ήδη γνωστή στην Κωνσταντινούπολη, και πριν γίνει γνωστή η έκρηξη της Επανάστασης στην Πελοπόννησο, συγκαλείται πατριαρχική σύνοδος που αποφασίζει την κατάργηση των φιλοσοφικών μαθημάτων, διότι δεν «συμφέρουν».

 Εξάλλου, οι Κωνσταντίνος Κούμας, Βενιαμίν Λεσβίος, Νεόφυτος Βάμβας και Θεόφιλος Καΐρης, διασπείρουν «αποστατικά φρονήματα» κατά των Τούρκων. Διατάσσονται λοιπόν να εγκαταλείψουν τις πόλεις και τα σχολεία όπου διδάσκουν. Οι περισσότεροι τους μέλη της Φιλικής Εταιρείας που έλαβαν ενεργό μέρος στην Επανάσταση του 1821.

Ο Γρηγόριος Ε' ακολουθούσε την πολιτική της νομιμοφροσύνης, η Εκκλησία άλλωστε ήταν ενταγμένη στο διοικητικό μηχανισμό της οθωμανικής αυτοκρατορίας και δεν ανήκε στους ιεράρχες εκείνους, ακόμα και Πατριάρχες, που παρέκκλιναν από τη γραμμή αυτή.

 Το 1798 δεν θα διατάξει μόνο την κατάσχεση της «Νέας πολιτικής διοίκησης» του Ρήγα, αλλά θα συμπαραταχθεί με τους Τούρκους, τους Ρώσους και τους Άγγλους εναντίον των δημοκρατικών Γάλλων που βρίσκονται στα Επτάνησα. Τα πράγματα όμως αργότερα θα αλλάξουν και οι Τούρκοι συμμαχούν με τους Γάλλους και κηρύσσουν τον πόλεμο (1806) εναντίον των ορθόδοξων Ρώσων. Ο Γρηγόριος τότε θα είναι με τους Τούρκους και τους Γάλλους εναντίον των ορθόδοξων Ρώσων

. Το 1807, που ο αγγλικός στόλος εμφανίζεται μπροστά στην Κωνσταντινούπολη για να πιέσει το σουλτάνο να συνάψει ειρήνη με τους Ρώσους, ο Πατριάρχης θα συμμετέχει προσωπικά στην οχύρωση της πόλης και θα αποσπάσει τα συγχαρητήρια του σουλτάνου. Όταν ήλθε σε σύγκρουση ο Αλή Πασάς με τους Τούρκους, αποτρέπει τους Έλληνες να συμπράξουν με τον Αλή πασά και αφορίζει δύο φορές, το Δεκέμβρη 1820 και το Γενάρη του 1821 τους Σουλιώτες.

Ο Γρηγόριος καμία σχέση δεν είχε με την επανάσταση και τους επαναστάτες, ο δε Σπυρίδων Τρικούπης γράφει: «Συνωμότης κατά της τουρκικής εξουσίας δεν ήτο' και όχι μόνον ουδόλως ενθάρρυνε την ελληνικήν εθνεγερσίαν, αλλά και πάντοτε απέτρεπε τους προς ους διελέγετο φιλεπαναστάτας, θεωρών εθνοφθόρον το τοιούτον τόλμημα και τον προς ον έτεινε σκοπόν ανεπίτευκτον».

Κανένας ιεράρχης δεν θέλει να σφάζεται το ποίμνιο του, ούτε ο Γρηγόριος Ε' το ήθελε αυτό, ούτε οι ιεράρχες εκείνοι που παρέκκλιναν από την πολιτική της νομιμοφροσύνης και έλαβαν μέρος σε αντιτουρκικές κινήσεις. Ο Γρηγόριος όμως ήταν επιπλέον αντίθετος και σε επαναστατικά εγχειρήματα (η τουρκική εξουσία ήταν θεόπεμπτη και όποιος την αντιστρατεύετο αμάρταινε) και το Πατριαρχείο δεν ήταν μόνο κορυφή της Ορθοδοξίας, αλλά και θεσμός του οθωμανικού κράτους. Η επανάσταση του 1821 υπήρξε καρπός του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και ο Γρηγόριος Ε' ήταν πολέμιος του Διαφωτισμού και των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης.

Ο Δ. Σοφιανός, μιλώντας γενικότερα για το Οικουμενικό Πατριαρχείο, γράφει μεταξύ άλλων, ότι ως εκ της φύσεως του ήταν συντηρητικό και προσκολλημένο στην παράδοση και στα καθιερωμένα. Καταδίκαζε δε τις κινήσεις των Ελλήνων εναντίον του Οθωμανού κυρίαρχου. Άλλωστε, είναι χαρακτηριστική η πράξη του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του Πατριάρχη Αγαθάγγελου που το 1828, σε μια κρίσιμη φάση του Αγώνα, ζητούσε από τον Ι. Καποδίστρια και όσους Έλληνες ήταν ελεύθεροι να επανέλθουν στον τουρκικό ζυγό (Βλ. μεταξύ άλλων συγγραφέων το Δ. Σοφιανό στο Δελτίο του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών, τόμο δεύτερο, Αθήνα 2000, σελ. 27, Δ. Φωτιάδη, Η επανάσταση του 21, τόμος 4, σελ. 69).

Ας επανέλθουμε όμως στον Γρηγόριο Ε' και ας αναφέρουμε πώς τον χαρακτήριζε το 1798, αμέσως μετά τη σύλληψη του Ρήγα από τους Αυστριακούς και με αφορμή τη σύλληψη αυτή, ο αυστριακός πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη: «Ιεράρχην συνετόν, πολέμιον των γαλλικών αρχών και είπερ τινά ενδιαφερόμενον υπέρ της συντηρήσεως της τάξεως». Και η Ελληνική Επανάσταση εμπνέετο από τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης και έπληττε και την τάξη της θεόπεμπτης βασιλείας των Οθωμανών.

Ποιες άραγε επιπτώσεις είχε στους Έλληνες ο απαγχονισμός του Πατριάρχη, η τρομοκρατική αυτή πράξη του σουλτάνου; Πέτυχε το σκοπό της;

 Ας δώσουμε το λόγο στον Δημ. Φωτιάδη: «Αναμφισβήτητο λοιπόν είναι τόσο από τα τεκμήρια όσο κι από τις γνώμες που παραθέσαμε, πως ο Γρηγόριος Ε' δεν συνέβαλε στην εθνεγερσία.

 Όμοια όμως αναμφισβήτητο στέκεται πως ο τραγικός θάνατος του πρόσφερε σημαντική υπηρεσία σ' αυτή... Η αγχόνη που πήρε τη ζωή του, αντί να απελπίσει το αγωνιζόμενο έθνος, αντίθετα χαλύβδωσε την απόφαση του να ζήσει ελεύθερο ή να πεθάνει».

Βιβλιογραφία:
Φίλιππου Ηλιου, «Τύφλωσον κύριε τον λαόν σου», του ίδιου, π. «Αντί», τεύχος 652/16-1-1998.
Λουκά Αξελού, «Ρήγας Βελεστινλής».
Κώστα Λάππα, «Περί καθαιρέσεως των φιλοσοφικών μαθημάτων», π. Μνήμων τόμος 11 (1987).
Στέλιου Λαμνή, «Τα Μαθηματικά και ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός επί Τουρκοκρατίας».
Δημητρίου Σοφιανού, «Εγκύκλιοι...», στο Δελτίο του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών, τόμο Δεύτερο, Αθήνα 2000.
Σπυρίδωνος Τρικούπη, «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως», τόμος Α, έκδοση Β'.
Δημήτρη Φωτιάδη, «Η επανάσταση του 21», τομ. 1, Δεύτερη έκδοση.
Θάνου Βερέμη - Γιάννη Κολιόπουλου, Ελλάς. Η σύγχρονη συνέχεια.


www.fotavgeia.blogspot.com