Αντιφορολογικές ευρωπαϊκές εξεγέρσεις: Γκιλοτίνες εναντίον τσουγκράνων
HuffPost Greece | Αλέξης Γαγλίας
Στον σύγχρονο, μετα- νεωτερικό άνθρωπο ίσως είναι κοινή μια αίσθηση πνευματικής και ηθικής υπεροχής του έναντι των παλιών προγόνων του- ακόμα και κάποιοι που δεν το παραδέχονται έχουν μια εντύπωση χειραφέτησης σε σύγκριση με τον μεσαιωνικό «ανθρωπάκο». Το αρχέτυπο των μεσαιωνικών και προ- νεωτερικών γενεών περιγράφεται ως δουλοπρεπές, απόλυτα υποταγμένο στους άρχοντες και τους βασιλιάδες, εθελόδουλο και θεοσεβούμενο έως σκοταδιστικό. Ανταποκρίνεται όμως στην πραγματικότητα αυτό το θεωρητικό κατασκεύασμα, κυρίαρχο παράδειγμα της σημερινής κοινής
συνείδησης; Δεν εξεγείρονταν ενάντια στην αδικία και τα «άνωθεν» δεσμά τους, όπως τους επιβάλλονταν με τη μορφή της αυθαίρετης φορολόγησης, των χαμηλών ημερομισθίων, ακόμα και της αναγκαστικής άμισθης εργασίας, οι πρόγονοί μας; Δεν αμφισβητούσαν τις κάθε λογής αυτόκλητες και «εκ Θεού» (τότε) εξουσίες, θέτοντας εαυτούς ενώπιον, όχι δακρυγόνων ή αυτόφωρων, αλλά ικριωμάτων και γκιολοτινών; Ακόμα και στην περίπτωση της καταφατικής απάντησης επεισέρχεται ο παράγοντας της αμφιβολίας- «ναι, αλλά πόσο συχνοί και μαζικοί ήταν αυτοί οι αγώνες;», πόσους ανθρώπους αφορούσαν τελικά;
Εστιάζοντας μόνο στις εξεγέρσεις με αντι- φορολογικά κίνητρα, ο David Burgh, στο βιβλίο του «Παγκόσμια ιστορία των φορολογικών εξεγέρσεων» (A World History Of Tax Rebellions, Taylor and Francis Books, Inc.), εντοπίζει 64 τέτοιες εξεγέρσεις στα χρόνια του Ύστερου Μεσαίωνα, 87 την περίοδο 1500- 1700 μ.Χ. και άλλες 59 στη διάρκεια του 18ου αιώνα.
Το αίμα που κυλούσε ποτάμια μετά από κάθε καταστολή τους δεν «παραδειγμάτιζε», ούτε συνέτιζε επαρκώς τους πληβείους της επόμενης γενιάς, ή του διπλανού βασιλείου ... Και η “[οικονομία»- η παγιωμένη φτώχεια της πλειονότητας- πριν ακόμα και τα βασικά πολιτικά δικαιώματα που στερούνταν, παρέμενε το σημαντικότερο κίνητρο για να βάλει ο αδύναμος το κεφάλι του στον τορβά...
Το βιβλίο του Burgh μου συστήνει ο κ. Κώστας Γαγανάκης, καθηγητής Νεότερης Ευρωπαϊκής Ιστορίας στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών, συγγραφέας του «Πολέμου των Λέξεων» (περί της θρησκευτικής προπαγάνδας την περίοδο της Νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου) και του βασικού εγχειριδίου της ενότητας «Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης» του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου- ένας βαθύς γνώστης της ευρωπαϊκής ιστορίας από τα τέλη του Μεσαίωνα μέχρι και σήμερα. Η συζήτησή μας ήταν από αυτές που δεν τελειώνουν ποτέ- σε αυτό το κείμενο καταγράφεται μόνο ο μίτος και μερικά εμφατικά επεισόδια των αντιδράσεων (και στάσεων) των ευρωπαϊκών λαών, που κλόνιζαν κάθε τόσο τα ευρωπαϊκά πολιτικά «ιερατεία»- μοναρχίες, δυναστείες, ευγενείς, φοροσυλλέκτες και επισκόπους- «από τα κάτω» και συθέμελα όταν ο κόμπος έφτανε στο χτένι...
-Πολλοί σημερινοί άνθρωποι κύριε Γαγανάκη θεωρούν ότι ο σύγχρονος πολίτης είναι περισσότερο χειραφετημένος και αυτεξούσιος από τους παλαιότερους- που ήταν «πρόβατα» υποταγμένα στη μοίρα, σε μια επίγεια ζωή που κανοναρχούσε ο βασιλιάς ή ο τοπικός άρχοντας και σε μια πνευματικότητα που υπαγορευόταν από την Εκκλησία...
Υπάρχει αυτή η αντίληψη. Να κάνουμε όμως από την αρχή μια σημαντική διάκριση: του εξεγερτικού από το επαναστατικό φαινόμενο. Το εξεγερτικό μπορεί να αφορμάται από «αμυντικού τύπου» λογικές- την καταπολέμηση της άδικης φορολογίας, ή την απαλλαγή από δυσβάστακτα βάρη, όπως ήταν η «φεουδαλική αγγαρεία», η άμισθη εργασία που ήταν υποχρεωμένοι οι αγρότες να καταβάλλουν στους άρχοντες. Οι εξεγέρσεις φέρουν επαναστατικότητα, όπως και επιθετικότητα, αλλά δε σκοπεύουν να υποκαταστήσουν την υπάρχουσα εξουσία με εναλλακτική μορφή πολιτικής συγκρότησης. Αυτό είναι το επαναστατικό φαινόμενο- η Γαλλική Επανάσταση καθαίρεσε το βασιλιά και εγκαθίδρυσε δημοκρατία. Οι κινητοποιήσεις του Μεσαίωνα ή της πρώιμης νεωτερικότητας δεν είναι επαναστάσεις λοιπόν- είναι εξεγέρσεις. Οι εξεγερμένοι χωρικοί στην προπαγάνδα τους επικαλούνται έναν εξιδανικευμένο βασιλιά του παρελθόντος, όπως ο «απέθαντος βασιλιάς» Σιγισμούνδος της Γερμανίας , που θα επιστρέψει για να αποκαταστήσει τη δικαιοσύνη. Η εξέγερση του Κεντ (Peasants Revolt- “Η Εξέγερση των Χωρικών”, Αγγλία, 1381) στρέφεται εναντίον των δολίων συμβούλων του βασιλιά- όχι του ίδιου... Και δεν αυτό δε συμβαίνει μόνο στα πλαίσια μιας τακτικής των χωρικών ώστε να μην κατηγορηθούν για στάση και ανταρσία- εντάσσεται και στα πλαίσια μιας εποχής όπου σύμφωνα με την κοινή πεποίθηση ο βασιλιάς είναι πάντα καλός, απλώς τον συμβουλεύουν κακοί άνθρωποι. Αυτή ήταν η κρατούσα αντίληψη- χωρίς να αποκλείουμε το ενδεχόμενο εκείνες οι περίοδοι να είχαν γεννήσει και γνήσια επαναστατικά πνεύματα, γιατί υπήρξαν άνθρωποι και τον Μεσαίωνα που είχαν φανταστεί ως εφικτό έναν κόσμο χωρίς βασιλιάδες. Οι άνθρωποι είχαν σε όλους τους αιώνες τη δυνατότητα να καταλάβουν ποιος τους εκμεταλεύεται. Οι εξεγέρσεις είχαν επαναστατικό χαρακτήρα στο βαθμό που αμφισβητούσαν έμπρακτα ένα πλέγμα εξουσίας- δε θεωρούσαν τους φόρους ως απλά ένα κακό σύμπτωμα σε μια αγαθή σχέση συνεργασίας με τους φεουδάρχες, αλλά ως το κατεξοχήν σύμπτωμα μιας καταπιεστικής σχέσης.
-Ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά των αντι- φορολογικών εξεγέρσεων; Και ποιες από αυτές είναι εμβληματικές στην ιστορία;Μπορούμε να υποκλιθούμε στη μαζικότητα, τη συνειδητοποίηση, τη βιαιότητα ακόμα, των εμπλεκόμενων ανθρώπων, εκείνη την εποχή. Ο «Πόλεμος των Χωρικών» (Bauernkrieg) των χωρικών της Γερμανίας ονομάστηκε «πόλεμος» γιατί ήταν τόσο μαζικός που θεωρήθηκε κυριολεκτικά ταξικός πόλεμος- οι χωρικοί ξεσηκώθηκαν για να αφανίσουν τους φεουδάρχες. Στην Αγγλία η «Εξέγερση των Χωρικών» (1380)(*1) κατέληξε στη σύλληψη και εκτέλεση (αποκεφαλισμός) του βασιλικού καγκελαρίου, του τότε υπουργού Οικονομικών, αφορούσε, όμως, μόνο το νότιο τμήμα του νησιού- στην Γερμανία εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την επικράτεια, μέχρι την Αυστρία, την Ουγγαρία, τη Βοημία, ακόμα και σε γαλλόφωνες περιοχές. Οι πρώτες αγροτικές εξεγέρσεις ενάντια στη φορολογία και την αγγαρεία των φεουδαρχών είναι οι γαλλικές «ζακερί» (1358) (*2) Στην Ιταλία, όπου από τον Μεσαίωνα έχουμε αναπτυγμένο αστικό ιστό, συμβαίνουν αστικές εξεγέρσεις- η εξέγερση των Τσιόμπι, των λαναράδων υφαντουργών στη Φλωρεντία, είναι ξεκάθαρα μια εξέγερση των φτωχών εναντίον των πλουσίων. Τον 16ο αιώνα κορυφαία άντι- φορολογική εξέγερση είναι της Νάπολης, το 1585.
-Περίφημη για την σκληρότητα της...
Στη Νάπολη στόχευαν στους κακούς τοποτηρητές της μοναρχικής εξουσίας- οι εξεγερμένοι σκότωσαν όποιους φοροσυλλέκτες βρήκαν μπροστά τους και, μάλιστα, τον Σταράτσε, που ήταν ο πιο περιβόητος, τον διαμέλισαν και τον έψησαν στην αγορά... σύμφωνα με τις πηγές τον έφαγαν κιόλας. Ο Σταράτσε ήταν επικεφαλής ενός φοροεισπρακτικού και στρατιωτικού μηχανισμού και εκτελούσε με την συνδρομή, ακόμη και βίαιη, πολιτοφυλάκων κατασχέσεις, εξώσεις κ.ο.κ.. Οι Ναπολιτάνοι διέδωσαν προς κάθε κατεύθυνση και ανακοίνωσαν επακριβώς στις αρχές την πράξη τους- μάλιστα υπήρχαν και φήμες περί του ποιος έφαγε κάθε κομμάτι του Σταράτσε, ενός ανώτατου κρατικού υπαλλήλου που, όμως, είχε στοχοποιηθεί από τον λαό ως τύρρανος, ενώ οι «προϊστάμενοί» του τον θεωρούσαν «ενθουσιώδη». Ο κανιβαλισμός του, που σόκαρε τους Ευρωπαίους, ήταν το πιο σαφές μήνυμα των φτωχών στους πλούσιους, ότι αν δεν αλλάξουν συμπεριφορά, δεν θα αντιπαρατεθούν συμβατικά μαζί τους, δε θα τους νικήσουν αλλά θα τους αφανίσουν ολοκληρωτικά. Τότε η Νάπολη ήταν κτήση του ισπανικού στέμματος- συμβολικά ο κανιβαλλισμός του φοροσυλλέκτη Σταράτσε διεμήνυε το «φάγωμα» της ισπανικής εξουσίας και των αδικιών της. Όταν η αντιφορολογική αυτή εξέγερση προσέλαβε ευρύτερη διάσταση, διώχτηκε αμείλικτα- στη Νάπολη, μια μεγαλούπολη των διακοσίων χιλιάδων ανθρώπων τότε, επενέβησαν δυνάμεις του ισχυρότερου στρατού της εποχής, του ισπανικού. Ο απολογισμός ήταν 1.800 δίκες και εκτελέσεις.
-Γυναίκες συμμετείχαν στις εξεγέρσεις;
Ναι, μάλιστα ειδικά στη Γαλλία υπήρξαν πολλές κινητοποιήσεις όπου συμμετείχαν αποκλειστικά γυναίκες.
-Γιατί;
Η γυναικεία παρουσία δεν αποτελούσε πολιτικό μέγεθος. Η συντεταγμένη παρουσία μερικών δεκάδων γυναικών στο δρόμο θα μπορούσε να εκληφθεί και ως κωμικό συμβάν, ενώ ισάριθμων ανδρών ως στάση και πρόκληση σε ανταρσία και να επιφέρει την άμεση καταστολή. Στις εξεγέρσεις αυτές ενυπάρχει όλη η κινηματική εμπειρία του Μεσαίωνα- πολλές από τις γυναίκες ήταν «δασκαλεμένες» από τους άνδρες τους. Αποκλεισμένες από τη δημόσια σφαίρα μιας βαθιά μισογυνικής κοινωνίας, θεωρούνταν ακίνδυνες. Εξέφραζαν, όμως, την απόγνωση των κοινοτήτων ως μητέρες, σύζυγοι, αδελφές που αγωνιούσαν για τον αφανισμό της οικογένειας και της κοινότητας από τη σιτοδεία. Και δεν έπεφταν θύματα άγριας καταστολής, από κάποιο έφιππο σώμα που θα κατάσφαζε τους άνδρες. Μοιάζουν αναλογικά με τις σημερινές «εξεγέρσεις της κατσαρόλας» των νοικοκυρών που διαμαρτύρονται.
-Στην Αγγλία αυτή η μέθοδος καταστολής μετρούσε νεκρούς μέχρι και τον 19ο αιώνα
Ναι, με τη σφαγή του Peterloο (1819), όπου έφιπποι δραγόνοι επιτέθηκαν στους χιλιάδες συγκεντρωμένους. Ο Paul Greengrass (Bloody Sunday) θέλει να κάνει ταινία αυτό που τότε συνέβη. Αλλά μην ξεχνάς ότι και στις απεργίες των ανθρακωρύχων στα 70’s και τα 80’s, έφιππη αστυνομία επενέβαινε...
-Ο «Πόλεμος των Χωρικών» στη Γερμανία το 1524;Εδώ έχουμε ένα πρόσθετο, πολύ επικίνδυνο στοιχείο- έχοντας μόλις διαβάσει το Λούθηρο, δε βλέπουν να θεμελιώνεται πουθενά στις Γραφές η ύπαρξη αριστοκρατίας, ούτε η υποχρέωσή τους να υπηρετούν τους άρχοντες και να τους αποδίδουν τον φόρο της δεκάτης. Αυτή η αφαίρεση κάθε θεολογικού υπόβαθρου είναι η ισχυρότερη αμφισβήτηση του φεουδαλισμού- και «ανάβει τα λαμπάκια» όλων των «αποπάνω», ώστε καθολικοί και προτεστάντες ευγενείς συνασπίζονται εναντίον των χωρικών. Από τους φεουδάρχες η εξέγερση περιγράφεται ως «πόλεμος των χωρικών μέχρι αφανισμού μας». Και ο Λούθηρος τότε όχι μόνο αρνήθηκε να υποστηρίξει αλλά αφόρισε κιόλας τους χωρικούς που με μονομερή πρωτοβουλία απαλλάχθηκαν από τον ειδεχθέστερο φόρο. Όσο βαδίζουμε προς τη Γαλλική Επανασταση οι εξεγέρσεις γίνονται ολοένα πιο επαναστατικές και είναι ξεκάθαρο ποιοι είναι οι εκμεταλευτές του λαού- στην «πινακοθήκη καθαρμάτων» των χωρικών οι φιγούρες είναι συγκεκριμένες: ο φοροσυλλέκτης, που απεικονίζεται ως βδέλλα, ο παπάς, ενίοτε και με σκωπτική διάθεση, όπως περιγράφεται ο κοιλαράς και με ροπή στην ευζωία «καλόγερος Τακ» στον «Ρομπέν των Δασών», ο δικηγόρος της πόλης, που εκμεταλλεύεται την αφέλεια του χωρικού για να του υφαρπάξει τα πάντα.
-Είναι και η εποχή που αναπτύσσεται και η αντιπαράθεση χωριού- πόλης
Οι αστοί αρχίζουν να μιλάνε για «χωριάτες»- όχι για χωρικούς- και οι οι αγρότες για «βρωμοαστούς». Οι αστοί έχουν πάρει τη θέση των φεουδαρχών στην εκμετάλευση των χωρικών- αυτοί είναι πλέον οι κάτοχοι γης και είναι πολύ περισσότερο αμείλικτοι ως εργοδότες. Ο αστός δεν έχει τις παρωχημένες αντιλήψεις του φεουδάρχη, δεν έχει, όμως, και κανέναν κοινοτικό δεσμό ή κοινωνική συνάφεια με τους χωρικούς. Βεβαίως, οι χωρικοί, χρησιμοποιήθηκαν σε πολλές αστικές εξεγέρσεις από τις μοναρχικές δυνάμεις για να τις καταστείλουν. Σε πολιορκίες πόλεων από τα βασιλικά στρατεύματα οι μοναρχικοί υπόσχονταν στους εξεγερμένους αστούς ασφαλή έξοδο και μόλις αυτοί εκκένωναν την πόλη, ειδοποιούσαν τις αγροτικές κοινότητες, οι οποίες και τους κατέσφαζαν. Πολλές φορές και οι χωρικοί συμπεριφέρονταν ως «κυνηγόσκυλα» της εξουσίας...
-Και τα πογκρόμ ήταν συχνά, όπως και η καταστολή με χρήση ασύμμετρης βίας.
Γίνονται πογκρόμ για «ψύλλου πήδημα»... Έχει ενδιαφέρον ο άτεγκτος τρόπος που αντιδρούν οι μορφές της εξουσίας σε κινητοποιήσης που δεν είχαν να επιδείξουν παρά μόνο συνθηματική ρητορική. Καταλαβαίνεις ότι οι εξουσίες έχουν πολιτικοποιήσει τον λόγο των πληβείων, γιατί διαισθάνονται ένα ενδεχόμενο να πραγματωθούν.
-Ένα παράδειγμα αυτής της «ανάγνωσης» και της ασύμμετρης καταστολής;
Το 1580 στην πόλη του Romaine, στη νοτιοανατολική Γαλλία, ένα καρναβάλι θεωρήθηκε εξέγερση... Ως γνωστόν το καρναβάλι διέπεται από την ανατροπή των ρόλων- οι άντρες ντύνονται γυναίκες, οι φτωχοί βασιλιάδες... Εκείνη τη χρονιά οι υφαντουργοί της πόλης, που ήταν η μεγαλύτερη επαγγελματική συντεχνία και η πλειοψηφία των μασκαράδων, με τον βασιλιά καρνάβαλο να είναι πάντοτε υφαντοργός, διοργάνωσαν μια πορεία όπου ντυμένοι με «προβιές» αρκούδας, κουβαλούσαν δίσκους με μικρές μπουκιές που έμοιαζαν με κρέας και φώναζαν το σύνθημα, «αύριο το κρέας των πλουσίων/ πέντε δεκάρες το κιλό». Μπήκαν στο δημαρχείο και ο βασιλιάς καρνάβαλος έκατσε στην καρέκλα του δημάρχου- το ίδιο βράδυ ο βασιλιάς καρνάβαλος δολοφονήθηκε από την Πολιτοφυλακή, ενώ συνελλήφθησαν και τελικά εκτελέστηκαν άλλοι 400 άνθρωποι... Υποτίθεται ότι το καρναβάλι έδινε τη δυνατότητα στους «από κάτω» να εκφράσουν τη δυσφορία τους με προκλητικό τρόπο, αποφορτίζοντάς τους- ένα οριοθετημένο ξέσπασμα είναι κάθε καρναβάλι, μια σκηνοθετημένη «εκτροπή» της μίας νύχτας. Εκτός του καρναβαλικού πλαισίου, ναι, θα μπορούσε να θεωρηθεί εξέγερση- αλλά μια πονηρεμένη εξουσία «διάβασε» αμιγώς πολιτικά μια αθώα, καρναβαλική περίσταση.
«Και στον πόλεμο των χωρικών της Γερμανίας, η αντίδραση της συνασπισμένης αριστοκρατίας ήταν πρωτοφανής», συνεχίζει ο κύριος Γαγανάκης. «Περισσότερες από 100 μικρές πόλεις σβήστηκαν από τον χάρτη και οι κάτοικοί τους είτε σκοτώθηκαν, είτε αναγκάστηκαν να μετοικήσουν. Ήταν μια τρομερή αντίδραση, παραδειγματική, που εντέλει άλλαξε την ανθρωπογεωγραφία της Γερμανίας».
-Τι συνέβη στον πόλεμο των χωρικών;
Ολοκληρες ομάδες χωριών συνασπίστηκαν, ολιγοπρόσωπες κοινότητες που θέλησαν να απαλλαγούν τόσο από τον φόρο της δεκάτης όσο και από τη φεουδαλική αγγαρεία. Είχαν εξεγερτική παράδοση οι Γερμανοί, προηγήθηκαν οι εξεγέρσεις της «Μαύρης Μπότας», ενώ προϋπήρχε η παράδοση της κοινοτιστικής εξέγερσης με το χωριό που ο θρύλος λέει πως έσφαξε τον άρχοντά του και όταν οι κάτοικοι κλήθηκαν να παραδώσουν τους πρωταίτιους στις αρχές, παρουσιάστηκαν όλοι μαζί και είπαν «όλοι εμείς τον σκοτώσαμε». (Θυμίζει το «Ούλοι εμείς αφέντη» που είπαν οι Ικαριώτες όταν τους ανέκριναν για τον φόνο ενός Τούρκου αγά). Οι εξεγερμένοι χωρικοί προβαίνουν σε παραδειγματικές εκτελέσεις- εισβάλλουν σε μικρούς πύργους, δικάζουν και εκτελούν τους άρχοντες, συνήθως δια απαγχονισμού. Η αντίδραση των κρατικών δυνάμεων θα μπορούσε να παρομοιαστεί με αυτή των γερμανικών δυνάμεων κατοχής στον Β΄Παγκόσμιο- για κάθε νεκρό άρχοντα, εκατοντάδες εκτελεσθέντες χωρικοί. Και είναι ενδεικτικό του παραδειγματισμού στον οποίο σκόπευε αυτή η σκληρότητα, ότι παρότι γνώριζαν πως η πανώλη και ο τύφος μπορούσαν να εξαπλωθούν, άφησαν άταφους, με αυστηρές εντολές σχετικά, εκατοντάδες χιλιάδες πτώματα στα σημεία των εκτελέσεων και τα πεδία των μαχών. Τα θύματα υπολογίζονται στις 180.000, σε μια εποχή που η Αυτοκρατορία είχε περίπου πέντε εκατομμύρια κατοίκους- ήταν μια μικρή ατομική βόμβα... Μεγάλοι στρατοί συγκρούστηκαν- ο «Πόλεμος των Χωρικών» τελειώνει με τη μάχη του Φρανκενχάουζεν, όπου οι στρατιές των χωρικών αντιμετωπίζουν τον στρατό των ευγενών. Το άθροισμα των αντίπαλων στρατών εκτιμάται στους 70.000 άνδρες. Ήταν, όμως, μια άνιση μάχη- οι ευγενείς είχαν μισθοφόρους, επαγγελματίες στρατιώτες, ιππικό, πυροβολικό... Οι χωρικοί είχαν κυρίως πεζούς, οπλισμένους με ότι μπορούσε να σπάσει τα πλευρά ή να ανοίξει το κεφάλι του εχθρού: σκεπάρνια, τσεκούρια, τσουγκράνες. Υπάρχει μια τοιχογραφία, διαστάσεων δωματίου, της μάχης του Φρανκενχάουζεν στο Altes Museum του Βερολίνου.
-Πως εξαπλώθηκε τόσο γρήγορα η συγκεκριμένη εξέγερση;
Κομβικό ρόλο στην εξακτινωσή της έπαιξε η τυπογραφία. Οι χωρικοί αντιλήφθηκαν την ανάγκη προπαγάνδισης του σκοπού τους με αφίσες, φυλλάδια, προκηρύξεις. Αυτό εδώ- μου δείχνει μια αφίσα στο γραφείο του όπου ξεχωρίζει η λέξη «Ελευθερία» (Freiheit), τυπώθηκε σε χιλιάδες αφίσες που τοιχοκολλήθηκαν σε όλη τη γερμανική επικράτεια. Σε πολλές περιπτώσεις ανάγκασαν τους άρχοντες να υπογράψουν το συμφωνημένο κείμενο- και να το εκδόσουν για να γνωστοποιηθεί. Ακόμα και καταστατικό χάρτη τύπωσαν, «τα 12 άρθρα του Μένινγκεν»- αυτά, αστοί τα συνέγραψαν και αστοί τα τυπώσανε. Κι ας ήταν μια πανεθνική αγροτική εξέγερση- ο ρόλος των αστών είχε ακόμη και καθοδηγητικά χαρακτηριστικά. Στην εξέγερση άλλωστε είχαν προσχωρήσει ολόκληρες πόλεις- και έχει μεγάλο ενδιαφέρον η επαμφοτερίζουσα πολιτική ορισμένων από αυτές: στο πλευρό των επαναστατών αλλά όχι ευθέως αντίθετες στον αυτοκράτορα. Οι επιδέξιοι χειρισμοί των προκρίτων της Νυρεμβεργης, της πιο καπιταλιστικής γερμανικής πόλης της εποχής, είναι ενδεικτικοί των ισορροπιών που κρατούσαν- «χάιδευαν τα αυτιά» των εξεγερμένων, ενώ ταυτόχρονα δήλωναν νομιμόφρονες στον αυτοκράτορα.
-Στην Αγγλική Επανάσταση το οικονομικό κίνητρο πόσο ισχυρό ήταν;
Πολύ ισχυρό. Η Αγγλική Επανάσταση χωρίζεται σε δύο φάσεις- η πρώτη είναι επανάσταση: ο βασιλιάς καθαιρείται, δικάζεται και εκτελείται. Η δεύτερη φάση της, όμως, είναι εμφύλιος πόλεμος- ο Κρόμγουελ έρχεται αντιμέτωπος και με τους ριζοσπάστες κοινοβουλευτικούς, τους Diggers, τους Levellers, οι οποίοι ζητούν την επέκταση του δικαιώματος «εκλέγειν και εκλέγεσθαι» σε όλους, αποσυνδέοντας τα πολιτικά δικαιώματα από ζητήματα περιουσίας.
-Θέλουν να πάψει το πολίτευμα να είναι τιμοκρατικό αλλά πραγματική κοινοβουλευτική δημοκρατία;
Απόλυτα. Στη Βουλή να μη «μπαίνουν» μόνο οι πλούσιοι- έμποροι, επιχειρηματίες και τραπεζίτες- αλλά ακόμη και ο μεροκαματιάρης χειρονάκτης. Αυτό, ο Κρόμγουελ και οι στρατηγοί, το αρνούνται, εξακολουθωντας να συνδέουν την πολιτική χειραφέτηση με την κατοχή περιουσίας. Όμως, ήδη, οι στρατιώτες του Κρόμγουελ στον «Νέο Πρότυπο Στρατό» (New Model Army), τον πιο επαναστατικό στρατό στον κόσμο, εκλέγουν τους αξιωματικούς τους, ενώ έχουν και καθοδηγητές (agitators).
-Κομισάριους;
Ναι, κάποιοι τον έχουν παρομοιάσει με τον «Κόκκινο Στρατό» του Λένιν. Οι «αγκιτάτορες» αυτοί, όμως, είναι εκπρόσωποι των στρατιωτών προς «τα πάνω», τις μάχες τις σχεδίαζαν στρατηγοί και στρατιώτες μαζί. Ήταν ένας στρατός πολύ πιο αποτελεσματικός από όποια βασιλική δύναμη αντιμετώπισε- για αυτό και νίκησε. Με το τέλος του πολέμου, οι στρατιώτες του διεκδίκησαν τα αναμενόμενα: αναδασμό της γης και πλήρη πολιτικά δικαιώματα. H αντιπαράθεση στο Putney, σημερινή συνοικία του Λονδίνου, είναι ενδεικτική- από τη μια πλευρά είναι ο Κρόμγουελ και οι στρατηγοί, από την άλλη οι εκλεγμένοι εκπρόσωποι των στρατιωτών. Ο Άιρτον, στενός συνεργάτης του Κρόμγουελ ξεκινάει την τοποθέτησή του λέγοντας- «εδώ θα διαμορφώσουμε τον πολιτικό χάρτη της χώρας, σκοτώσαμε τον βασιλιά, έχουμε πλέον δημοκρατία, αλλά όσοι βρισκόμαστε εδώ έχουμε περιουσία». Είναι πολύ χαρακτηριστικό αυτό, γιατί σημαίνει ότι όσοι δεν έχουν περιουσία καλό είναι να σηκωθούν και να φύγουν. Κι εκεί απαντούν οι ριζοσπάστες, «ναι, δεν έχουμε περιουσία αλλά θέλουμε να αποκτήσουμε», όχι με όρους εκδικητικούς, όχι για να γίνουμε πλούσιοι στη θέση σας αλλά με αναδασμό της γης. Απαντά ένας συνταγματάρχης των ριζοσπαστών- «γιατί να υπάρχουν ιδιοκτήτες με 150.000 στρέμματα; Να έχουν 1.000 στρέμματα όλοι». Στην κορύφωση της συζήτησης ο Κρόμγουελ και η παράταξή του επικαλέστηκαν το «αναρχικό» στοιχείο αυτών των διεκδικήσεων.
-Η Γαλλική Επανάσταση γιατί αποτελεί κρίσιμο σημείο της εξέλιξης των απο «τα κάτω» αντιδράσεων;
Όσο πλησιάζουμε προς τη Γαλλική οι αντιφορολογικές εξεγέρσεις πολιτικοποιούνται και τίθεται ζήτημα διακυβέρνησης. Δεν εξεγείρονται, πλέον, οι άνθρωποι για να απαλλαγούν από τους κακούς εκμεταλευτές αλλά και για την εγκαθίδρυση ενός νέου πολιτικού πλαισίου που δε θα επιτρέπει την επανεμφάνισή τους. Και προκύπτει το ερώτημα ανεπάρκειας της υφιστάμενης εξουσίας- είναι καλός ο βασιλιάς; Είναι, μήπως, ανήμπορος; Ή είναι κακός, ακατάλληλος ο ίδιος και το σύστημα εξουσίας που άρχει;Η οικονομική παράμετρος παραμένει μόνιμο στοιχείο στις εξεγέρσεις μέχρι και σήμερα- ποιος άλλος να ρισκάρει από τον στερημένο; Όμως, μετά τη Γαλλική Επανάσταση, οι άνθρωποι ζητούν πρώτα πολιτική ισότητα- ο οικονομικός παράγοντας από ντετερμινιστικός, γίνεται δευτερεύον ζήτημα.
-Ένα ακανθώδες ερώτημα είναι κατά πόσο διαφέρει η κατασταλτική βία της εξουσίας από την κινηματική βία των εξεγερμένων...
Διαφέρουν. Η κατασταλτική βία έχει παραδειγματικό χαρακτήρα- είναι πιο ωμή και αφορά περισσότερους ανθρώπους. Αργά βασανιστήρια, έκθεση στο ικρίωμα- οι εκτελέσεις αποτελούσαν δημόσια θεάματα... Η κινηματική βία, ειδικά στους προηγούμενους αιώνες, ήταν περισσότερο επιλεκτική και στοχευμένη- άλλωστε οι εξεγερμένοι ανέκαθεν εξαρτούσαν την επιβίωσή τους από την λαϊκή τους αποδοχή, δεν είχαν λόγο να απομονωθούν από την κοινωνική πλειοψηφία. Βέβαια, όταν η βία εκφράζεται με εκταταμένες συμπλοκές, τα πράγματα ξεφεύγουν από όποιον αρχικό σχεδιάσμό και προθέσεις- εμφυλοχωρούνε προσωπικές στρατηγικές ανάδειξης και ο έλεγχος χάνεται και από «τα πάνω» και από «τα κάτω». Στην πράξη καταλήγουν λοιπόν και οι δυο να έχουν και κοινά χαρακτηριστικά: το στοιχείο της «ενορχήστρωσης» και το ενδεχόμενο να γίνουν αμφότερες «τυφλές»- μετά τους πρώτους στόχους να διαχυθούν επί δικαίων και αδίκων σε ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού.
«Οι άνθρωποι των εποχών εκείνων», μου λέει ο Γαγανάκης, «μπορούσαν να δούνε τον κόσμο με τα δικά μας μάτια, ή δεν έχουμε προοδεύσει και τόσο πολύ. Στον δεύτερο γύρο γαλλικών αντιφορολογικών και αγροτικών εξεγέρσεων, στις ζακερί του 1580, σε μια περίοδο που η Γαλλία σπαράσσεται από τους θρησκευτικούς διωγμούς των προτεσταντών (Ουγενότων), καθολικοί και προτεστάντες χωρικοί συνασπίζονται εναντίον των αρχόντων. Κάνουν κάτι απίστευτο για την εποχή- υπερβαίνουν το θρησκευτικό σχίσμα στη βάση των κοινών ταξικών τους συμφερόντων. Δεν ήταν αφελείς οι άνθρωποι, ούτε “πρωτόγονοι”. Υπάρχει ένα εκπληκτικό σύνθημα», συνεχίζει ο καθηγητής, «που καταγράφεται πρώτη φορά στην εξέγερση των Άγγλων χωρικών του Κεντ το 1381 και τελευταία φορά σε εξέγερση Κροατών χωρικών το 1617. “Όταν εσκαβε ο Αδάμ και έγνεθε η Εύα/ ποιος ήταν ο αριστοκράτης;”. Στα αγγλικά κάνει και ρίμα- “when Adam delved and Eve span/ who was then the gentleman?”.
*1: Η Αγγλία «έβραζε» από το 1351, όταν ο Εδουάρδος Γ΄θέσπισε νόμο για να περιορίσει την αύξηση των μισθών. Σε πολλές περιοχές της χώρας «πυροδοτούνται» εξεγέρσεις και η κοινωνική αναστάτωση «σιγοκαίει» για χρόνια, ειδικά στο ανατολικό τμήμα του οροπεδίου του Λονδίνου. «Η απόφαση του βασιλιά να εισπραχθεί κεφαλικός φόρος (poll tax) ενός σελινιού ανά κεφαλή προκαλεί την έκρηξη. Το Μάιο το Έσεξ ξεσηκώνεται. Τον Ιούνιο συμμορίες χωρικών, συγκροτημένες σε αυτοσχέδιο στρατό υπό την ηγεσία του Γουάτ Τάιλερ, που είχε πολεμήσει ως τοξότης στον πόλεμο με τη Γαλλία, μπαίνουν στο Λονδίνο, φτάνουν μέχρι τον νεαρό βασιλιά Ριχάρδο Β΄, βιαιοπραγούν κατά των βασιλικών συμβούλων και προσβάλλουν τη βασίλισσα. Ο βασιλιάς αναγκάζεται να υποχωρήσει- καταργεί τη δουλοπαροικία και μετατρέπει όλους τους καλλιεργητές σε ελεύθερους ενοικιαστές. Εν τω μεταξύ η στάση έχει εξαπλωθεί στο Σάρεϋ, το Μίντλαντς και το Σάφολκ όπου ένας περιπλανώμενος ιεροκήρυκας, ο Τζον Μπολτ, κηρύττει μια αγροτική μεταρρύθμιση και την κοινωνική ισότητα ανάμεσα σε χωρικούς και ευγενείς. Αλλά το κίνημα καταστέλλεται δραστικά- ο Τάυλερ σκοτώνεται ενώ έχει οδηγήσει στον απαγχονισμό τον αρχιεπίσκοπο του Καντέρμπουρι και τον θυσαυροφύλακα της Αγγλίας, ενώ ο Τζον Μπολτ συλλαμβάνεται και εκτελείται».
*2: «Στη ζακερί του Μπωβαιζί η φορολογία παίζει τον κύριο ρόλο. Ο βασιλιάς της Γαλλίας Ιωάννης Β΄ ο Καλός απαιτεί την καταβολή φόρου στο αλάτι και έκτακτου φόρου ανά νοικοκυριό και εισπράττει από τους υπηκόους του τα τρία εκατομμύρια σκούδα που απαιτούνται ως λύτρα για την απελευθέρωσή του (μετά την ήττα και αιχμαλωσία του στο Πουατιέ. Πολλές κοινότητες χωρικών που έχουν οπλιστεί για να αγωνιστούν εναντίον των μισθοφόρων και των ληστών επιρρίπτουν (το 1358) την ευθύνη στους ευγενείς και τη βασιλική εξουσία. Η εξέγερση φτάνει μέχρι τη Βουργουνδία. Οδηγούμενες από τον Γκιγιώμ Καρλ, έναν παλιό στρατιώτη, συμμορίες χωρικών λεηλατούν και πυρπολούν τους πύργους. Το κίνημα διαρκεί δεκαπέντε μέρες αλλά οι χωρικοί παραμένουν απομονωμένοι και οι πόλεις κλείνουν τις πύλες τους... Ο βασιλιάς της Ναβάρας Κάρολος Β΄ο Κακός, επειδή κατέχει γαίες στη Νορμανδία, συγκεντρώνει στρατό και τσακίζει τους στασιαστές: πρόστιμα επιβάλλονται σε όσους δεν εκτελούνται επιτόπου ή δεν κρεμιούνται ομαδικά στα γύρω δέντρα. Γίνονται ωστόσο παραχωρήσεις στους χωρικούς: αναγνώριση των εθίμων και εγγυήσεις για τη διατήρηση κάποιων πρόσφατα αποκτημένων πλεονεκτημάτων που μοναρχία και αριστοκρατία προσπαθούσαν να υποσκάψουν».
- Ιστορία της Ευρώπης, τομ. 1, Serge Berstein- Pierre Milza, εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
www.fotavgeia.blogspot.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου