Ένα ρήγμα στο εσωτερικό της τουρκικής κοινωνίας

Ένα ρήγμα στο εσωτερικό της τουρκικής κοινωνίας
capital.gr
Toυ Κώστα Ράπτη

Στην Τουρκία το υπέδαφος κρύβει ακόμη ένοχα μυστικά. Όπως οι ομαδικοί τάφοι που εξακολουθούν να ανακαλύπτονται συχνά στην επαρχία του Τούντζελι (πρώην Ντέρσιμ), όποτε πραγματοποιούνται οικοδομικά έργα. Ο λόγος της μετονομασίας της περιοχής είναι προφανής: δεν θέλουν πολλοί να θυμούνται τη "σφαγή του Ντέρσιμ", όταν στη δεκαετία του '30 η εξέγερση των Αλεβήδων κατοίκων της κατεστάλη αμείλικτα (ακόμα και με αεροπορικούς βομβαρδισμούς, στους οποίους συμμετείχε η θετή κόρη του Κεμάλ Ατατούρκ και πρώτη γυναίκα πιλότος της Τουρκίας, Σαμπιχά Γκεκτσέν), αφήνοντας πίσω της χιλιάδες νεκρούς.

Οι Αλεβήδες, γνωστοί και ως Κιζιλμπασήδες, αποτελούν μια θρησκευτική κοινότητα του ετερόδοξου Ισλάμ που συγκεντρώνει περί το ένα πέμπτο του πληθυσμού της Τουρκίας και παραδοσιακά ταυτίζεται με την υπεράσπιση του κοσμικού κράτους και προοδευτικών ιδεών. Οι περίπλοκες σχέσεις της με τη σουνιτική πλειοψηφία αποτελούν, ιδίως επί των ημερών του Ταγίπ Ερντογάν, ένα από τα (περισσότερο ή λιγότερο "ενεργά") ρήγματα στο εσωτερικό της τουρκικής κοινωνίας, τα οποία ερμηνεύουν και τις εντάσεις της τρέχουσας πολιτικής.

Ειδική στον Αλεβισμό, η ιστορικός της Μέσης Ανατολής Αϊφέρ Καράκαγια-Σταμπ, διδάκτορας του Χάρβαρντ και αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιστορίας στο William and Mary College των ΗΠΑ, μίλησε για τα θέματα αυτά στο "Κ", στο περιθώριο της συμμετοχής της στο συνέδριο "1821: Η γνωστή-άγνωστη επανάσταση", που διοργανώθηκε τον Δεκέμβριο στην Αθήνα.

Όμως μας εξήγησε, η σύγχρονη Τουρκία ιδρύθηκε ως κοσμικό κράτος. Όμως ο πολίτης-πρότυπο ορίσθηκε στη βάση της σουνιτικής μουσουλμανικής ταυτότητας. Ακόμη τότε δεν υπήρχε ενεργή προσπάθεια "σουνιτοποίησης" του πληθυσμού, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει τώρα υπό την εξουσία του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης. Αν η Τουρκία κατόρθωνε να διατηρήσει και τελειοποιήσει τον κοσμικό χαρακτήρα της, ώστε να κρατήσει τους πάντες ίσους, ασχέτως δογματικής ένταξης, θα βρισκόταν σε πολύ καλύτερη κατάσταση, υποστηρίζει η συνομιλήτριά μας. Αλλά δυστυχώς, προσθέτει, ο Ταγίπ Ερντογάν χρησιμοποίησε με ενθουσιασμό τον θρησκευτικό σεκταρισμό, προκειμένου να σταθεροποιήσει τη θέση του μεταξύ των συντηρητικών Σουνιτών, ιδίως αφότου ο (καταγόμενος από το Τούντζελι) Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου εξελέγη αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Ο Ερντογάν χρησιμοποιεί διαρκώς, ρητά και χωρίς συστολή, αυτό το χαρτί, με αποτέλεσμα να αυξάνονται οι εντάσεις.
Το "κίνημα του Γκεζί"

Αναπόφευκτα η συζήτηση στράφηκε στο "κίνημα του Γκεζί" του 2013, όπου όλοι όσοι έχασαν τη ζωή τους από αστυνομικά πυρά ήσαν Αλεβήδες.


Πολλοί νόμισαν, μας απαντά η Τουρκο-αμερικανίδα καθηγήτρια, πως αυτό ήταν δείγμα του ότι πολλοί Αλεβήδες συμμετείχαν στις διαμαρτυρίες: προφανώς ναι, αλλά και πολλοί Σουνίτες επίσης. Δεν νομίζω, μας λέει, ότι οι Αλεβήδες ήταν η πλειοψηφία των διαδηλωτών ή είχαν ιδιαίτερη ατζέντα: Όπως υποστήριξα και σε άρθρο μου, το ότι και οι επτά νεκροί εκείνης της περιόδου ήταν Αλεβήδες δεν αποδεικνύει ότι επρόκειτο περί "αλεβιτικής εξέγερσης", όπως θέλησαν να το παρουσιάσουν οι κυβερνώντες στην εκλογική τους βάση. Είναι ενδιαφέρον ότι κανείς τους δεν σκοτώθηκε στο Τάξιμ ή το Καντίκιοϊ, που ήταν το επίκεντρο των διαδηλώσεων, αλλά σε περιφερειακές γειτονιές που θεωρούνται αλεβίτικες, αριστερές ή κουρδικές. Αυτό μας δείχνει, πρώτον, ότι η αστυνομία ρυθμίζει τη χρήση βίας ανάλογα με το πού και ποιος είναι ο στόχος (με "λυμένα τα χέρια" όταν πρόκειται για περιθωριοποιημένες ομάδες) και, δεύτερον, ότι η κυβέρνηση επιδίωξε να "θρησκευτικοποιήσει" την αντίθεση, μολονότι το Γκεζί ήταν ένα κίνημα με περιβαλλοντικό και δημοκρατικό περιεχόμενο, που συσπείρωσε Σουνίτες συντηρητικούς, κοσμικούς, φοιτητές κ.ο.κ.
Ο πόλεμος της Συρίας

Τη θέση της μειονότητας αυτής στην Τουρκία δυσχέρανε ιδιαίτερα ο πόλεμος της Συρίας. Μολονότι οι Αλεβήδες της Τουρκίας είναι κάτι διαφορετικό από τους Αλαουίτες της Συρίας και δεν είχαν ιδέα για τον Άσαντ, άκουσαν για πρώτη φορά από τα χείλη του Ερντογάν ότι "Αλεβήδες στρατιώτες σκοτώνουν Σουνίτες". Προσπαθούσε, δηλαδή, ο Ερντογάν να δαιμονοποιήσει τον άλλοτε φίλο του Άσαντ συσχετίζοντάς τον με τους Αλεβήδες της Τουρκίας και αντιστρόφως. Με όλους αυτούς τους φονταμενταλιστές ενόπλους να κινούνται από την Τουρκία στη Συρία και πίσω, πολλοί Αλεβήδες φοβήθηκαν ότι θα γίνουν θύματα διωγμού ή σφαγών. Κατά καιρούς σε διαφορετικά σημεία της Τουρκίας σπίτια Αλεβήδων σημαδεύονταν με ένα κόκκινο "Χ".

Οι Αλεβήδες έχουν πάντα τον (έστω παράλογο εν μέρει) εσωτερικευμένο φόβο ότι θα καταδιωχθούν, αλλά ο πόλεμος της Συρίας έδειξε ότι παραμένει βαθύ σεκταριστικό μίσος προς τους μη σουνίτες, επισημαίνει η Αϊφέρ Καράκαγια-Σταμπ. Και προσθέτει: "Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η κατάσταση, οικονομική και άλλη, στην Τουρκία είναι τόσο κακή αυτή τη στιγμή, που κανονικά ο Ερντογάν δεν θα έπαιρνε ούτε μία ψήφο. Το ότι φέρεται να διατηρεί ένα 30%-40% οφείλεται στο ότι ο αρχηγός της αντιπολίτευσης έχει αλεβίτικη καταγωγή".
Με 35 νεκρούς

Αναπόφευκτη υπήρξε η ερώτηση και για τη "σφαγή της Σεβάστειας" (Σίβας) το 1993, όταν φανατικός όχλος πυρπόλησε ξενοδοχείο στο οποίο πραγματοποιούνταν συνέδριο Αλεβήδων, συμμετέχοντος και του γνωστού συγγραφέα Αζίζ Νεσίν, με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους 33 σύνεδροι και δύο υπάλληλοι.

Η σφαγή της Σεβάστειας, τονίζει η συνομιλήτριά μας, ήταν μεγάλο σοκ για τους Αλεβήδες. Σίγουρα ένα σημείο καμπής: Διότι οι Αλεβήδες θεωρούσαν ότι η ταυτότητά τους δεν έπαιζε κανέναν ρόλο πια και ήταν έτοιμοι να καταστούν "αόρατοι", να υιοθετήσουν μια σύγχρονη κοσμική τουρκικότητα. Και πίστευαν ότι τέτοιες σφαγές αποτελούσαν παλιά ιστορία: η τελευταία επίθεση όχλου εναντίον Αλεβήδων αναγόταν στη δεκαετία του '70 και θεωρούσαν (άγνωστο γιατί) ότι στη δεκαετία του '90 κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να επαναληφθεί. Υποχρεώθηκαν μετά το σοκ να θυμηθούν, παρά τη θέλησή τους, την αλεβιτική τους ταυτότητα και ακριβώς τότε άρχισαν να οργανώνονται, αρχικά ιδρύοντας ενώσεις μεταξύ των μεταναστών στη Γερμανία.
Η ελληνική ιστορική διάσταση

Οι Αλεβήδες (και το σχετιζόμενο με αυτούς σουφικό τάγμα των Μπεκτασήδων) δεν είναι άγνωστοι στον ελλαδικό και ευρύτερο βαλκανικό χώρο.

Κατά τη βασιλεία του Βαγιαζήτ Β’ ολόκληροι κιζιλμπασίδικοι πληθυσμοί εξορίσθηκαν σε περιοχές της Ελλάδας που είχαν μόλις κατακτηθεί, υπενθυμίζει η Αϊφέρ Καράκαγια-Σταμπ. Στους πρώτους οθωμανικούς αιώνες τόσο οι Μπεκτασήδες όσο και οι Κιζιλμπασήδες ήσαν περισσότερο συμπεριληπτικοί απέναντι σε άλλες παραδόσεις. Αυτό έχει να κάνει με την "οικουμενικότητα" αυτών των περισσότερο μυστικιστικών παραδόσεων. Για αυτούς, οι τύποι της λατρείας είναι απλώς τύποι: κατά βάθος όλοι τους αποβλέπουν στην ίδια θεϊκή ουσία. Για αυτό και ενσωματώνουν με ευκολία τοπικές παραδόσεις. Αυτό ισχύει κατεξοχήν για τους Μπεκτασήδες, που ήταν ισχυροί στον ελλαδικό χώρο μέχρι τις αρχές του εικοστού αιώνα. Ξέρουμε ότι πρόσφεραν τροφή στον καθένα, ανεξαρτήτως θρησκείας ή εθνότητας. Και απασχολούσαν Έλληνες αγρότες στα χωράφια τους.

Η ειρωνεία του πράγματος είναι το Ισλάμ διαδόθηκε στα Βαλκάνια (Αλβανία, Βοσνία) όχι από τους αυστηρούς ουλεμάδες, με τη λεγκαλιστική και μάλλον απωθητική εκδοχή τους για τη θρησκεία, αλλά από τους δερβίσηδες με την πιο φιλελεύθερη στάση.www.fotavgeia.blogspot.com