Οικονομικές ευκαιρίες, περιβαλλοντικοί και γεωπολιτικοί κίνδυνοι και η περίπτωση της Ελλάδας.
Δρ. Δημήτριος Κ. Κωνσταντινίδης, Αρθρογράφος
Διδάκτωρ Οικονομικής Γεωλογίας
28/06/2020 07:36 EEST
Αυτή η δημοσίευση αναρτήθηκε στην κλειστή πλέον Πλατφόρμα Αρθρογράφου Huffpost. Οι συνεργάτες αρθρογράφοι έχουν τον έλεγχο της δουλειάς τους και αναρτούσαν δημοσιεύσεις ελεύθερα στον ιστότοπό μας.
Μέταλλα που ανήκουν στις Σπάιες Γαίες (Photo by JOKER / Alexander Stein/ullstein bild via Getty Images)
ULLSTEIN BILD VIA GETTY IMAGES
Εισαγωγή
Η Διακυβερνητική Ομάδα για την Κλιματική Αλλαγή υποστηρίζει σε έκθεση της [1] ότι, προκειμένου να επιτύχουμε τον στόχο του περιορισμού της αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη στους 1,5 βαθμούς Κελσίου, όπως συμφωνήθηκε στη Διάσκεψη του Παρισιού το 2015, πρέπει έως το 2030 να μειώσουμε τις παγκόσμιες εκπομπές αερίων στο 50%. Για το λόγο αυτό, η ανθρωπότητα κινείται, με επιταχυνόμενο ρυθμό, προς τις ανανεώσιμες και έξυπνες τεχνολογίες, όπως είναι η ηλιακή και αιολική ενέργεια, τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα κ.α. Όλα αυτά εξαρτώνται, σε μεγάλο βαθμό, από την ύπαρξη στοιχείων που ονομάζονται Σπάνιες Γαίες (ΣΓ).
Τι είναι οι Σπάνιες Γαίες;
Οι ΣΓ είναι μια ομάδα 17 χημικά παρόμοιων μετάλλων, που περιλαμβάνει τις λεγόμενες 15 λανθανίδες του Περιοδικού Πίνακα, καθώς και το ύττριο και σκάνδιο. Οι ΣΓ χρησιμοποιούνται σε μια σειρά βιομηχανικών εφαρμογών, όπως τα ηλεκτρονικά είδη, η καθαρή ενέργεια, η αεροδιαστημική, η αυτοκινητοβιομηχανία και η αμυντική βιομηχανία.
.
HUFFPOST GR
Η κατασκευή μόνιμων μαγνητών αποτελεί τη απλούστερη, μεγαλύτερη και σημαντικότερη τελική χρήση των ΣΓ, που εκπροσωπεί το 21% της συνολικής κατανάλωσης [2] – βλέπε Εικ 1.
Εικ. 1ː Τα ποσοστά χρήσης των σπάνιων γαιών στη βιομηχανικές. Πηγήː [2]
HUFFPOST GR
Οι μόνιμοι μαγνήτες αποτελούν ουσιαστικό συστατικό των σύγχρονων ηλεκτρονικών που βρίσκουν εφαρμογές σε κινητά τηλέφωνα, τηλεοράσεις, υπολογιστές (Εικ. 2), αυτοκίνητα, ανεμογεννήτριες, αεροσκάφη και πολλά άλλα προϊόντα. Οι ΣΓ χρησιμοποιούνται επίσης ευρέως σε άλλα προϊόντα υψηλής τεχνολογίας, λόγω των σπάνιων ιδιοτήτων τους (μαγνητισμός, φωταύγεια και χημική κατάλυση).
Αξίζει να αναφερθεί ότι οι διάφοροι τύποι έξυπνων κινητών τηλεφώνων περιέχουν συνολικά 75 ορυκτές πρώτες ύλες (ΟΠΥ), από τις οποίες οι 62 είναι μέταλλα. Οι ΣΓ εκπροσωπούνται με 16 από τα 17 τους στοιχεία. Το μόνο μέταλλο που δεν συμμετέχει, για ευνόητους λόγους, είναι το ραδιενεργό προμήθιο [3].
Σύγχρονα προϊόντα της καθημερινής μας ζωής που περιέχουν σπάνιες γαίες
RAWF8 VIA GETTY IMAGES
Το επίθετο “σπάνιες” αναφέρεται στη δυσκολία εντοπισμού συγκεντρώσεων με μέση περιεκτικότητα που να δικαιολογεί την οικονομική εκμετάλλευση τους (αν και η ολική περιεκτικότητα στο στερεό φλοιό της γης ορισμένων από αυτές, π.χ. του θούλιου και λουτήτιου, είναι σχεδόν 200 φορές μεγαλύτερη από αυτή του χρυσού) και στην περίπλοκη επεξεργασία τους, γιατί είναι χημικά δύσκολο να διαχωριστούν το ένα από το άλλο για να παραχθεί καθαρό επί μέρους μέταλλο. Για το λόγο αυτό, οι τιμές τους είναι πολύ ψηλές. Π.χ. η τιμή του οξειδίου του νεοδυμίου θα κυμανθεί το 2020 γύρω στα 41-42 χιλιάδες δολάρια Αμερικής ανά μετρικό τόνο, ενώ μέχρι το 2025, αναμένεται να ξεπεράσει τις 77 χιλιάδες δολάρια.
Χώρες Παραγωγής
Για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες των ανανεώσιμων και έξυπνων τεχνολογιών, η ζήτηση για όλα γενικά τα μέταλλα αυξάνεται. Η Παγκόσμια Τράπεζα προβλέπει ότι μέχρι το 2050 οι ανάγκες για ορυκτές ύλες θα αυξηθούν κατά 300% για την παραγωγή ανεμογεννητριών, κατά 200% για τα φωτοβολταϊκά και κατά 1.000% για τις μπαταρίες [4]. Σε όλες αυτές τις εφαρμογές είναι απαραίτητες οι ΣΓ, μόνο σε μικρές ποσότητες. Οι ΣΓ συχνά αποκαλούνται και ως οι «βιταμίνες της βιομηχανίας», λόγω της θεμελιώδους συμβολής τους στη βελτίωση της απόδοσης πολλών σύγχρονων προϊόντων.
Σύμφωνα με τα τελευταία στατιστικά στοιχεία του Γεωλογικού Ιδρύματος των ΗΠΑ οι 5 χώρες με τη μεγαλύτερη εξόρυξη ΣΓ το 2019 ήταν αυτές του Πίνακα 1.
Πίνακας 1ː Οι χώρες με τη μεγαλύτερη παραγωγή σπάνιων γαιών στον κόσμο το 2019. Πηγήː [5]
HUFFPOST GR
Πίνακας 1ː Οι χώρες με τη μεγαλύτερη παραγωγή σπάνιων γαιών στον κόσμο το 2019. Πηγήː [5]
HUFFPOST GR
Η Κίνα, λοιπόν, όχι μόνο έχει τον κυρίαρχο ρόλο σε ό,τι αφορά στην εκμετάλλευση τους, αλλά και μονοπωλιακή θέση στις εξαγωγές. Στις γεωπολιτικές ενότητες που εξαρτούνται αποκλειστικά από την Κίνα ανήκουν τόσο οι ΗΠΑ, όσο και η ΕΕ. Οι επιπλοκές λόγω της μονοπωλιακής θέσης της Κίνας θα αναλυθούν σε επόμενη ενότητα.
Περιβαλλοντικοί κίνδυνοι
Από όσα προαναφέρθηκαν προκύπτει ότι χωρίς τις ΣΓ και ορισμένα άλλα μέταλλα, όπως π.χ. το κοβάλτιο, λίθιο, κτλ., δε θα μπορέσει να υλοποιηθεί η πορεία της ανθρωπότητας προς την ενεργειακή μετάβαση και κατ’ επέκταση οι στόχοι της βιώσιμης ανάπτυξης. Ενώ λοιπόν οι ΣΓ μας είναι εντελώς απαραίτητες, από την άλλη πλευρά, η αλυσίδα εξόρυξη-επεξεργασία-ανάκτηση τους κρύβει περιβαλλοντικούς κινδύνους. Ποιοι είναι αυτοί;
Η εκμετάλλευση ΣΓ παράγει ραδιενεργά απόβλητα, η διαχείριση των οποίων είναι πολύ δαπανηρή, γεγονός που κάνει τις βορειοαμερικανικές και ευρωπαϊκές εταιρείες να μειονεκτούν έναντι των κινεζικών, επειδή στην Κίνα δεν υπάρχει η αυστηρή περιβαλλοντική νομοθεσία για την ακίνδυνη και υγιεινή εκμετάλλευση ΟΠΥ. Έτσι, γύρω στο 85% των μετάλλων πράσινης τεχνολογίας προέρχεται σήμερα από την Κίνα, όπου εξορύσσονται κάτω από επισφαλείς συνθήκες, τόσο για τους ανθρώπους, όσο και για τα οικοσυστήματα. Ο μη κερδοσκοπικός οργανισμός China Water Risk, με έδρα το Χονγκ Κονγκ, αναφέρει [6] ότι η παραγωγή ενός τόνου σπάνιων γαιών στην Κίνα μπορεί να παράγει 60.000 κυβικά μέτρα αέρια, που περιέχουν σκόνη, υδροφθορικό και θειϊκό οξύ, 200 κυβικά μέτρα όξινων υδάτινων λυμάτων και περισσότερο από έναν τόνο ραδιενεργά απόβλητα.
Είναι γεγονός ότι κατά την τελευταία δεκαετία, η Κίνα έχει λάβει μέτρα για να βάλει τα πράγματα σε μια τάξη, κλείνοντας παράνομα ή περιβαλλοντικά μη συμμορφούμενα ορυχεία ΣΓ ή περιορίζοντας τις εξαγωγές. Ωστόσο, το ουσιαστικό πρόβλημα παραμένουν οι περιπτώσεις της λεγόμενης βιοτεχνικής ή μικρής κλίμακας εξόρυξης, η οποία ουσιαστικά είναι παράνομη και περιβαλλοντικά εντελώς ανεξέλεγκτη [7].
Οι δυο κύριες αιτίες για την περιβαλλοντική καταστροφή που μπορεί να προκαλέσει η εκμετάλλευση, εμπλουτισμός και διαχωρισμός των ΣΓ είναιː
Το γεγονός ότι τα ορυκτά που φιλοξενούν τις ΣΓ περιέχουν ραδιενεργό θόριο και ουράνιο. Τα κυριότερα ορυκτά των ΣΓ είναι ο μοναζίτης, ο μαστναζίτης και ο ξενοτίμης (και τα τρία με ραδιενεργό θόριο), ενώ υπάρχουν άλλα περίπου 200 ορυκτά που τις φιλοξενούν.
Για τον εμπλουτισμό και τον διαχωρισμό τους απαιτείται η χρήση ισχυρών οξέων, για αυτό και τα κάθε μορφής τέλματα τους (αέρια, υγρά και στερεά) είναι δυνητικά επικίνδυνα για τη μόλυνση επιφανειακών και υπόγειων νερών και την υγεία των εργαζομένων και των κατοίκων των γύρω περιοχών, αν δεν ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα για την προστασία τους, καθώς και για την ουδετεροποίηση των λυμάτων.
Από την 40χρονη απασχόληση μου με θέματα οικονομικής γεωλογίας, η προσωπική μου άποψη είναι ότι η διασφάλιση του περιβάλλοντος κοντά σε εξορυκτικά έργα πρέπει να αναζητηθεί στην εξίσωση ουσιαστικός κρατικός/ανεξάρτητος έλεγχος, εταιρική ευθύνη και κοινωνική συναίνεση.
Ο Γεωπολιτικός εμπορικός και τεχνολογικός πόλεμος
Δεδομένου ότι η Κίνα είναι ο μεγαλύτερος παραγωγός των υλικών αυτών σε παγκόσμια κλίμακα, η αντιπαλότητα μεταξύ της και των άλλων βιομηχανικά προηγμένων χωρών, με επικεφαλής τις ΗΠΑ, αφορά κυρίως στο ζήτημα εφοδιασμού της παγκόσμιας αγοράς.
Η Κίνα έχει αποδειχθεί ότι είναι ένας ασταθής εμπορικός εταίρος. Οι γεωπολιτικές εντάσεις που προέκυψαν το 2010, οφείλονταν στο γεγονός ότι η Κίνα μείωσε στο 40% τις παγκόσμιες εξαγωγές ΣΓ, εξαιτίας μιας εδαφικής διαμάχης με την Ιαπωνία. H αιφνίδια αυτή κίνηση εκτόξευσε τις τιμές τους, ενώ οδήγησε πολλά βιομηχανικά κράτη, συμπεριλαμβανομένης της Ιαπωνίας και των ΗΠΑ, να αναζητήσουν νέες πηγές προμηθειών και εμπορικές συμμαχίες.
Η σημερινή σχέση ΗΠΑ-Κίνας είναι ακόμη πιο τεταμένη. Το Μάιο του 2019, ο Κινέζος Πρόεδρος Xi Jinping πραγματοποίησε επίσκεψη σε μια εταιρεία παραγωγής ΣΓ στην επαρχία Jiangxi, όπου σε ομιλία του άφησε να νοηθεί [8] ότι το Πεκίνο θα μπορούσε να χτυπήσει κάθε πλευρά της αμερικανικής οικονομίας, από τα διυλιστήρια πετρελαίου έως τις ανεμογεννήτριες και τους κινητήρες των αεριωθούμενων αεροσκαφών, απλά απαγορεύοντας τις εξαγωγές κρίσιμων ΟΠΥ, αφού έχει τον έλεγχο της παγκόσμιας παραγωγής των σπάνιων μετάλλων. Αντιδρώντας στις ειδήσεις αυτές, οι τιμές των περισσότερων ΣΓ αυξήθηκαν ξανά κατά 20 έως 50%.
Στην εμπορική αυτή διαμάχη πρέπει να προστεθεί και η υγειονομική κρίση του κορωναϊού, που εντάθηκε ακόμα περαιτέρω, λόγω των κατηγοριών που εκτόξευσε ο Ντόναλντ Τραμ ενάντια στην Κίνα. Ταυτόχρονα, οι διμερείς δεσμοί μεταξύ της Κίνας και της Αυστραλίας έφτασαν στα πρόσφατα χαμηλά επίπεδα, επειδή η Καμπέρα ζήτησε διεθνή έρευνα για την προέλευση του κορωναϊού.
Υπάρχουν λύσεις;
Σε μια προσπάθεια να ανιχνεύσουμε τις πιθανές απαντήσεις στο ερώτημα πώς μπορεί να ελεγχθεί η προέλευση των ΣΓ και να περιορισθεί η μονοπωλιακή τους σχέση, παρουσιάζουμε στη συνέχεια ορισμένες σκέψεις και προτάσεις.
Η εκμετάλλευση των σπάνιων γαιών από ανεπτυγμένες βιομηχανικές χώρες
Μέρος της απάντησης, για την απαλλαγή από το μονοπώλιο της Κίνας σε ό,τι αφορά στα στοιχεία της πράσινης τεχνολογίας, μπορεί να είναι η εκμετάλλευση τους από τις υπόλοιπες βιομηχανικές χώρες (ΗΠΑ, Αυστραλία, ΕΕ, Ιαπωνία, κτλ.), όπου η νομοθεσία θα μπορούσε να διασφαλίσει και την υπεύθυνη εξόρυξη/επεξεργασία.
Η ΕΕ έχει προχωρήσει στην κατεύθυνση αυτή με τη χρηματοδότηση σειράς έργων στα πλαίσια του Προγράμματος «Ορίζοντας 2020». Ένα από αυτά, το EURARE [9], είχε ως κύριο στόχο να θέσει τις βάσεις για την ανάπτυξη μιας ευρωπαϊκής βιομηχανίας ΣΓ. Με άλλα λόγια, τη δημιουργία μιας αλυσίδας αξίας ΣΓ στην Ευρώπη που θα διασφαλίζει την αδιάλειπτη προμήθεια πρώτων υλών και προϊόντων ΣΓ με οικονομικά βιώσιμο και φιλικό προς το περιβάλλον τρόπο. Στα πλαίσια του έργου μελέτησαν ζητήματα όπως η συνολική εξαγωγή ΣΓ από μεταλλεύματα, ο διαχωρισμός των επί μέρους γαιών, η επεξεργασία τους για την παραγωγή μετάλλων, κραμάτων και άλλων ενώσεων, καθώς και η κατασκευή τελικών προϊόντων. Εξάλλου, η ΕΕ έχει προ πολλού ορίσει τις λεγόμενες κρίσιμες (στρατηγικές κατά την άποψη μου) ορυκτές πρώτες ύλες, τον κατάλογο των οποίων έχει επικαιροποιήσει το 2017 [10].
Ταυτόχρονα, ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν έχει δεσμευτεί να αναστήσει τη μεταλλευτική βιομηχανία της Γαλλίας για να εκμεταλλευτεί τις ΣΓ που βρίσκονται στο υπέδαφος της χώρας του, τονίζοντας ταυτόχρονα ότι «στην πραγματικότητα, έχουμε την ικανότητα να λειτουργούμε με βιώσιμο και περιβαλλοντικά και κοινωνικά υπεύθυνο τρόπο» [11].
Από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού Ωκεανού, ο Πρόεδρος Τραμπ υπέγραψε, το 2017, την Εκτελεστική Εντολή 13817 [12] για να ενισχύσει τις εγχώριες προμήθειες κρίσιμων μετάλλων στις ΗΠΑ. Πέραν τούτου, οι ΗΠΑ και η Αυστραλία αποφάσισαν να εφαρμόσουν ένα Σχέδιο Δράσης για την αντιμετώπιση της Κινεζικής κυριαρχίας. Το Σχέδιο προβλέπεται ότι θα ανοίξει μια νέα διαμάχη με την Κίνα, στα πλαίσια ενός διευρυνόμενου τεχνολογικού και εμπορικού πολέμου, με την εκμετάλλευση των αυστραλιανών αποθεμάτων ΣΓ (και άλλων πρώτων υλών) απαραίτητων για σύγχρονα προϊόντα, από τα iPhone έως τις μπαταρίες και τα υβριδικά αυτοκίνητα [13].
Κατά τα πρότυπα της ΕΕ, το Υπουργείο Εσωτερικών των ΗΠΑ έχει δημοσιεύσει 35 ορυκτά που θεωρούνται κρίσιμα για την οικονομία και την εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ [14]. Τα εγχώρια κοιτάσματα για πολλά από αυτά τα μέταλλα υπάρχουν στην Αλάσκα, την Καλιφόρνια, το Νέο Μεξικό, το Κολοράντο, τη Γιούτα και σε άλλες πολιτείες. Πλην όμως, η μεγάλη πρόκληση είναι ότι οι περισσότερες κοινότητες, στο έδαφος των οποίων βρίσκονται τα κοιτάσματα αυτά, δεν θέλουν ένα ορυχείο στην πίσω αυλή τους, το γνωστό ανά το παγκόσμιο σύνθημα NIMBY (”Not in my backyard″).
Όπως είναι γνωστό το ίδιο φαινόμενο (NIMBY) εμφανίζεται σχεδόν σε ολόκληρο τον κόσμο, όπως βέβαια και στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Κάποτε μάλιστα ακούγονται φωνές ενάντια σε εγκαταστάσεις που δεν έχουν καμία σχέση με ραδιενέργεια, επικίνδυνα απόβλητα, κτλ., όπως είναι αυτές της αιολικής ενέργειας για αισθητικούς λόγους. Εδώ απλά θα δανειστώ τα λόγια του συγγραφέα και ομότιμου καθηγητή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Θ. Π. Τάσιου [15]: «Κάμποσοι συμπολίτες μας, ενώ θαυμάζουν την κοντόχοντρη σιλουέτα ενός ανεμόμυλου, απεχθάνονται (λέει) τον υψηλόφρονα συμβολισμό μιας ανεμογεννήτριας – κι άντε να βρεις εσύ ερμηνείαν αυτής της απίστευτης “ευαισθησίας” που μας έλαχε».
Και ενώ αυτά συμβαίνουν στην Ελλάδα, η Δανία σήμερα καλύπτει το 47% της ηλεκτρικής της ενέργειας από ανεμογεννήτριες (Εικ. 3), ενώ σχεδιάζει να δημιουργήσει άλλα δύο παράκτια αιολικά πάρκα στα πλαίσια ενός προγράμματος για μείωση των εκπομπών αέριων ρύπων κατά 70% μέσα στην επόμενη δεκαετία. Με άλλα λόγια, τα δύο αυτά αιολικά πάρκα θα ηλεκτροδοτήσουν τα 4 από τα 5,8 εκατομμύρια νοικοκυριών της χώρας (δηλ. περίπου το 70%).
Εικ. 3: Παράκτιες ανεμογεννήτριες στη Δανία
HUFFPOST GR
Εκτός όμως από τις αντιδράσεις των τοπικών κοινωνιών και ακτιβιστών, ένας άλλος αποτρεπτικός παράγοντας για επενδύσεις στο τομέα των ΣΓ είναι η αμφιβολία των επενδυτών για την οικονομική βιωσιμότητα τους. Αυτό είναι και το θεμελιώδες γεωοικονομικό δίλημμα που αντιμετωπίζουν οι κυβερνήσεις και οι επιχειρήσεις των ανεπτυγμένων βιομηχανικών χωρών, με πρώτες αυτές των ΗΠΑ. Δεδομένου ότι η αγορά των ΣΓ έχει ήδη καταληφθεί από λίγες Κινέζικες εταιρείες, η επιβίωση για τους μικρότερους παίκτες καθίσταται πολύ δύσκολη. Αυτό οφείλεται, εκτός από την πολυσύνθετη εκμετάλλευση/καθετοποίηση των ΣΓ, και στο αυξημένο κόστος εργασίας και παραγωγής στις χώρες αυτές, λόγω και των αυστηρότερων πρωτόκολλων για την ασφάλεια των εργαζομένων και την προστασία του περιβάλλοντος. Έτσι, μακροπρόθεσμα, η επένδυση στην εξόρυξη ΣΓ δεν οδηγεί συνήθως σε μια κερδοφόρα επιχείρηση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το μεταλλείο Mountain Pass των ΗΠΑ, το οποίο, ύστερα από μια περίπλοκη ιστορία λειτουργίας, κήρυξε πτώχευση το 2015. Σήμερα έχει ως εταίρο κινεζική εταιρεία, παράγει μόνο ελαφριές ΣΓ, ενώ αποστέλλει όλη την παραγωγή του στην Κίνα για την τελική επεξεργασία τους.
Εάν, λοιπόν, οι βιομηχανικά ανεπτυγμένες χώρες, όπως οι ΕΕ και ΗΠΑ, θέλουν να αντιταχθούν αποτελεσματικά στο μονοπώλιο της Κίνας, με την ανάπτυξη δικών τους εξορυκτικών έργων, θα πρέπει να απορροφήσουν τις οικονομικές απώλειες που σχετίζονται με μια τέτοια γεωπολιτική απόφαση, δηλ. να επιδοτήσουν τέτοιες επενδύσεις.
Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί το μεταλλείο Bokan Mts της εταιρείας Ucore, στην Αλάσκα, που αναμένεται να λειτουργήσει σύντομα. Με την στήριξη ενός πακέτου χρηματοδότησης 145 εκατομμυρίων US$ από την Πολιτεία της Αλάσκας, το υπόγειο μεταλλείο θα εξορύξει 5,8 εκατομμύρια τόνους δυσπρόσιου, τέρβιου και ύττριου από το μεγαλύτερο σήμερα κοίτασμα ΣΓ στις ΗΠΑ, με προβλεπόμενη διάρκεια ζωής 10-15 χρόνια [16]. Εκτός από την επιδότηση, το έργο εξασφάλισε και την κοινωνική συναίνεση μετά από διαβουλεύσεις με τους αλιείς της περιοχής.
Κοιτάσματα Σπάνιων Γαιών στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στην Ελλάδα
Παρά το αποδεδειγμένο αποθεματικό δυναμικό των ΣΓ τόσο στην Ευρώπη, όσο και στην Ελλάδα (βλέπε Εικ. 4), αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει εκμετάλλευση των «πράσινων» μετάλλων στην Ευρωπαϊκή ήπειρο.
Εικ. 4: Αποθέματα, κοιτάσματα και εμφανίσεις σπανίων γαιών στην Ευρώπη. Πηγή: [9] και ευγενική παραχώρηση από το British Geological Survey
HUFFPOST GR
Στη Σουηδία το κοίτασμα Norra Kärr (No 33 της Εικ 5), το οποίο βρίσκεται ένα βήμα πριν από την εξόρυξη, έχει «κολλήσει», λόγω των αντιδράσεων των τοπικών κοινοτήτων. Προσπάθεια για παραγωγή ΣΓ, σαν παραπροϊόντα της εκμετάλλευσης σιδήρου, γίνεται από τη σουηδική εταιρεία LKAB. Η LKAB επενδύει σε πιλοτικές εγκαταστάσεις για καινοτόμες νέες τεχνολογίες που θα επεξεργάζονται τα υπολείμματα της παραγωγής Fe τoυ κοιτάσματος Kiruna (No 23 της Εικ. 5).
Σε προχωρημένο στάδιο έρευνας ή/και οικονομικής μελέτης βρίσκονται διάφορα κοιτάσματα αφενός στη Φιλανδία (π.χ. το κοίτασμα Sokli - No 23 της Εικ. 5) και αφετέρου στη Γροιλανδία (No 6-8 της Εικ. 5), όπου δραστηριοποιούνται κινέζικες εταιρείες και η αυστραλιανή TANBREEZ. Η Γροιλανδία είναι μια ανεξάρτητη αποικία της Δανίας υπεύθυνη για όλες τις υποθέσεις εκτός από το εξωτερικό και την άμυνα για αυτό συμπεριλήφθηκε στο έργο EURARE της ΕΕ [9] και υπάγεται έμμεσα στην ΕΕ. Η TANBREEZ έχει τα μεταλλευτικά δικαιώματα παραχώρησης που περιλαμβάνει το κοίτασμα Kringlerne (No 11 της Εικ. 5), ενώ τα δικαιώματα του Kvanefjeld (No 10 της Εικ. 5) και του Motzfeldt (No 12 της Εικ. 5) τα έχουν οι Greenland Mineral & Energy και RAM Resources, αντίστοιχα [17].
Σε ό,τι αφορά στην Ελλάδα, σύμφωνα με το ΙΓΜΕ (Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών) και τις γνώσεις μου ως κοιτασματολόγου, τα σημαντικότερα αποθέματα ΣΓ, βρίσκονται κατά μήκος των ακτών της ΒΑ Ελλάδας, ανάμεσα στη χερσόνησο της Χαλκιδικής και της Καβάλας (No 69 της Εικ. 5), όπως και στην κεντρική Ελλάδα, στη Φωκίδα και στην περιοχή της Λοκρίδας (No 70-72 της Εικ. 5).
Εκείνο λοιπόν που χρειάζεται είναι μια πιο συστηματική έρευνα (π.χ. για τη δυνατότητα παραγωγής ΣΓ από βωξίτες και τα απόβλητα της επεξεργασίας του, δηλ. τη λεγόμενη «κόκκινη λάσπη») και η αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της στα πλαίσια μιας βιώσιμης ανάπτυξης. Και τούτο γιατί, κατά πάσα πιθανότητα, και παρά την τεράστια αξία των γεωλογικών αποθεμάτων τους (υπολογίζονται σε πολλά δισεκατομμύρια ευρώ), δεν αναμένεται η αδειοδότηση των παραθαλάσσιων συγκεντρώσεων ΣΓ στη βόρεια Ελλάδα (εάν ποτέ αυτή ζητηθεί, μετά από τις απαραίτητες συμπληρωματικές έρευνες και οικονομοτεχνικές μελέτες) για τουριστικούς λόγους.
Νέες ανακαλύψεις και εγκαταστάσεις εμπλουτισμού
Το δεύτερο μέρος της απάντησης για την απαλλαγή από το μονοπώλιο της Κίνας βρίσκεται στις νέες ανακαλύψεις ή τις νέες τεχνολογίες επεξεργασίας των ΣΓ.
Όπως αποκαλύπτει έκθεση επιστημόνων [18], μια νέα ανακάλυψη, σε μορφή θαλάσσιας λάσπης, στα βάθη του Ειρηνικού ωκεανού (4,000 μέτρα) θα μπορούσε να αλλάξει την παγκόσμια οικονομία. Η συγκέντρωση των ΣΓ είναι τόσο μεγάλη που θα μπορούσε να τροφοδοτήσει τον κόσμο για αιώνες! Το απόθεμα βρίσκεται κοντά στο νησί Minamitori, 1.850 ΝΑ του Τόκιου, στην ΑΟΖ της Ιαπωνίας, η οποία έχει τα μοναδικά δικαιώματα σε αυτούς τους ορυκτούς πόρους. Σύμφωνα πάντοτε με την έκθεση, υπάρχει αρκετό ύττριο για να καλύψει την παγκόσμια ζήτηση για 780 χρόνια, δυσπρόσιο για 730 χρόνια, ευρώπιο για 620 χρόνια και τέρβιο για 420 χρόνια.
Βέβαια αυτό που εμποδίζει την Ιαπωνία να εκμεταλλευθεί το κοίτασμα είναι το θέμα της εκμετάλλευσης του. Η διαδικασία είναι δαπανηρή, οπότε χρειάζεται περισσότερη έρευνα για τη διαπίστωση των φθηνότερων μεθόδων. Αν αυτό επιτευχθεί, η Ιαπωνία θα ελέγξει ένα τεράστιο κομμάτι της παγκόσμιας προσφοράς ΣΓ, αναγκάζοντας τις υπερδυνάμεις, δηλ. την Κίνα και τις ΗΠΑ, που κατασκευάζουν ηλεκτρονικά είδη και άλλα σύγχρονα προϊόντα να αγοράσουν τα ορυκτά με τους δικούς της όρους.
Μια καλή είδηση για τις ΗΠΑ είναι ότι η «USA Rare Earth», ο εταίρος χρηματοδότησης και ανάπτυξης του Έργου «Round Top Heavy Rare”, ανακοίνωσε στις 11 Ιουνίου 2020 ότι η πιλοτική μονάδα επεξεργασίας ΣΓ στο Κολοράντο έχει αδειοδοτηθεί και έχει αρχίσει να λειτουργεί επίσημα [19]. Μόλις το εργοστάσιο τεθεί σε πλήρη λειτουργία (σε περίπου 30 μήνες), θα επικεντρωθεί στον διαχωρισμό των ΣΓ σε βαριές (δυσπρόσιο, τέρβιο) και ελαφριές (νεοδύμιο, πρασεοδύμιο). Θα είναι η πρώτη εγκατάσταση που θα διαχωρίζει το πλήρες φάσμα των ΣΓ στις ΗΠΑ από το 1999. Ο Διευθύνων Σύμβουλος της USA Rare Earth τόνισε ότι «η δημιουργία μιας ανεξάρτητης εγχώριας αλυσίδας εφοδιασμού ΣΓ και κρίσιμων ΟΠΥ είναι ιστορική για την Εταιρεία και για τις Ηνωμένες Πολιτείες, αφού θα ξεπεραστεί η εξάρτηση από την Κίνα για τα στοιχεία που είναι τόσο απαραίτητα για τις αμυντικές και προηγμένης τεχνολογίας εφαρμογές».
Η περίπτωση, όμως, που θα μπορούσε να αλλάξει ριζικά τις παγκόσμιες εξελίξεις στον κλάδο των ΣΓ βρίσκεται στη Βόρεια Κορέα. Πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι η χώρα αυτή θα μπορούσε να έχει τα μεγαλύτερα αποθέματα σπάνιων γαιών στον κόσμο. Αυτά τα κοιτάσματα δεν μπορούν προς το παρόν να αξιοποιηθούν, λόγω κυρίως των εξαντλητικών κυρώσεων, που της έχουν επιβληθεί και της έλλειψης τεχνογνωσίας και εμπειρογνωμοσύνης. Αυτά αυξάνουν το κόστος ανάπτυξης των έργων, δημιουργούν ψηλότερο λειτουργικό κόστος και οδηγούν στην παραγωγή ακριβότερων μετάλλων - μια επένδυση που δεν μπορεί να αντέξει η Βόρεια Κορέα.
Ο τοποθεσία Jongju της Βόρειας Κορέας [20] φιλοξενεί περίπου 216,2 εκατομμύρια τόνους οξειδίων σπάνιων γαιών, γεγονός που διπλασιάζει τα γνωστά παγκόσμια αποθέματα. Όσον αφορά τη νομισματική αξία, εάν αυτά τα στοιχεία είναι σωστά, η Νότια Κορέα εκτιμά την αξία των ορυκτών πόρων της γείτονας Βόρειας Κορέας στα 2.800 δισεκατομμύρια δολάρια, δηλ. κοντά στα 3 τρισεκατομμύρια US$!!!
Ανακύκλωση
MARCO VACCA VIA GETTY IMAGES
Το τρίτο μέρος της απάντησης για την απαλλαγή από το μονοπώλιο της Κίνας βρίσκεται στην ανακύκλωση των ΣΓ. Το Πρόγραμμα Περιβάλλοντος του ΟΗΕ διαπίστωσε ότι τα ποσοστά ανακύκλωσης είναι ήδη ψηλά για τα πολύτιμα μέταλλα, όπως το παλλάδιο και την πλατίνα. Ωστόσο, εγκαταστάσεις ανακύκλωσης για στοιχεία ΣΓ είναι σχεδόν ανύπαρκτες.
Το Πρόγραμμα [21] διαπιστώνει ότι o κόσμος παράγει έως και 50 εκατομμύρια τόνους ηλεκτρονικών και ηλεκτρικών αποβλήτων ετησίως. Αυτά τα ηλεκτρονικά απόβλητα αξίζουν πάνω από 62,5 δισεκατομμύρια δολάρια, που είναι ποσό μεγαλύτερο από το ΑΕΠ των περισσότερων χωρών. Τονίζεται ότι σε έναν τόνο ηλεκτρονικών αποβλήτων υπάρχει 100 φορές περισσότερος χρυσός από ό,τι σε ένα τόνο χρυσού στο πρωτογενές μετάλλευμα.
Διάφοροι οργανισμοί του ΟΗΕ έχουν ενώσει τις φωνές τους με το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, το Παγκόσμιο Ταμείο Περιβάλλοντος και το Παγκόσμιο Επιχειρηματικό Συμβούλιο για την Αειφόρο Ανάπτυξη και επιζητούν την αναμόρφωση του ισχύοντος συστήματος για τα ηλεκτρονικά. Η έκκληση τους υπογραμμίζει ότι επίσημα ανακυκλώνεται λιγότερο από το 20% των ηλεκτρονικών αποβλήτων, με το 80% είτε να καταλήγει σε χώρο υγειονομικής ταφής ή να ανακυκλώνεται ανεπίσημα. Από το τελευταίο, το μεγαλύτερο ποσοστό γίνεται στις αναπτυσσόμενες χώρες, εκθέτοντας τους εργαζόμενους σε επικίνδυνες και καρκινογόνες ουσίες, όπως ο υδράργυρος, ο μόλυβδος και το κάδμιο. Τα ηλεκτρονικά απόβλητα σε χώρους υγειονομικής ταφής μολύνουν το έδαφος και τα υπόγεια νερά, θέτοντας σε κίνδυνο τα συστήματα παροχής τροφίμων και τις πηγές νερού. Επομένως, η ανακύκλωση τους, με περιβαλλοντικά ασφαλή τρόπο, αποτελεί υποχρέωση όλων των κρατών σε όποια ήπειρο και αν βρίσκονται.
Η ΕΕ έχει εγκρίνει από το 2002 την Οδηγία 2002/96/EC [22] για τα απόβλητα ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού (ΑΗΗΕ), η οποία απαιτεί από τους κατασκευαστές τη διάλυση και ανάκτηση, και ιδίως την επαναχρησιμοποίηση και ανακύκλωση τους, όπως είναι οι μεγάλες και μικρές οικιακές συσκευές, οι υπολογιστές, ο ιατρικός εξοπλισμός και τα προϊόντα τηλεπικοινωνιών. Το 2015, τα κράτη μέλη της ΕΕ ανέκτησαν κατά μέσο όρο το 87,5% των απορριμμάτων πληροφορικής και το 88,6% των ηλεκτρονικών ειδών ευρείας κατανάλωσης. Η αρχική Οδηγία επικαιροποιήθηκε, ενώ κατά καιρούς καταγγέλθηκαν Κράτη-Μέλη για τη μη συμμόρφωση τους σε αυτές. Παρόμοια νομοθεσία υπάρχει στην Ιαπωνία από το 1997.
Ειδικότερα, ο τομέας της αιολικής ενέργειας είναι μια μοναδική ευκαιρία για αύξηση της ανακύκλωσης σπάνιων γαιών. Οι ανεμογεννήτριες έχουν διάρκεια ζωής περίπου είκοσι πέντε χρόνια. Καθώς μερικά από τα πρώτα έργα στις ΗΠΑ και στην ΕΕ φτάνουν στο τέλος της ζωής τους, η ανακύκλωση στροβίλων και κιβωτίων μετάδοσης της κίνησης είναι μια τεράστια ευκαιρία για συγκομιδή μετάλλων. Οι ανεμογεννήτριες και τα κιβώτια μετάδοσης της κίνησης ενδέχεται να καταλήξουν σε χώρους υγειονομικής ταφής, αν δεν δημιουργηθούν συστήματα ανακύκλωσης και επανατοποθέτησης παλαιών ανταλλακτικών. Σήμερα στην Ευρώπη μόνο οι μπαταρίες και οι λαμπτήρες φθορισμού ανακυκλώνονται σε εμπορική κλίμακα για την ανάκτηση των ΣΓ που περιέχουν.
Υποκατάσταση
Η τέταρτη πιθανή δυνατότητα που εξετάζεται είναι η υποκατάσταση των ΣΓ.
Υπάρχουν δύο τύποι υποκατάστασης: Η αντικατάσταση σε μια δεδομένη εφαρμογή ενός στοιχείου με άλλο στοιχείο από την ομάδα των ΣΓ ή η υποκατάσταση ενός στοιχείου που χρησιμοποιείται σήμερα από ένα εντελώς νέο υλικό. Σε πολλές περιπτώσεις, τα υποκατάστατα για τις ΣΓ μας είναι ακόμα άγνωστα ή είναι λιγότερο αποδοτικά. Τα υποκατάστατα που έχουν εντοπιστεί ανήκουν και αυτά στις κρίσιμες ΟΠΥ ή είναι πιο ακριβά.
Ειδικότερα, η άμεση αντικατάσταση των ΣΓ σε μόνιμους μαγνήτες τουρμπινών ή η ανάπτυξη νέων υλικών, με παρόμοια λειτουργικότητα με το μαγνήτη NdFeB (γνωστός ως μαγνήτης νεοδυμίου), βρίσκεται ακόμη στο στάδιο της έρευνας. Ωστόσο, πρόσφατα έχει σημειωθεί πρόοδος στις τεχνικές κατασκευής μαγνητών και στο σχεδιασμό ανεμογεννητριών [23], οι οποίες επιτρέπουν τη μείωση της ποσότητας των ΣΓ και της έντασης για εφοδιασμό της αιολικής βιομηχανίας με αυτές. Φαίνεται ότι το μελλοντικό μερίδιο αγοράς των ανεμογεννητριών ΣΓ θα εξαρτηθεί πιθανότατα από την εξέλιξη της τιμής τους και τα τεχνοοικονομικά πλεονεκτήματα του μαγνήτη νεοδυμίου σε σύγκριση με τις εναλλακτικές τεχνολογίες χωρίς ΣΓ.
Συμπεράσματα
Φωτογραφία αρχείου Αύγουστος 2012 - Εργάτες που δουλεύουν στην επεξεργασία σπάνιων γαιών δίπλα σε μια μολυσμένη πλέον λίμνη. Μογγολία στα σύνορα με την κινέζική πόλη Baotou. Η λίμνη της περιοχής έχει μολυνθεί από την επεξεργασία των σπάνιων γαιών Jones/AFP/Getty Images)
ED JONES VIA GETTY IMAGES
Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι οι σπάνιες γαίες, αλλά και άλλα μέταλλα, θα πρωταγωνιστήσουν στο τεράστιο έργο της πράσινης ανάπτυξης, που θα βάλει τα θεμέλια για την απαλλαγή του πλανήτη από ρυπογόνες πρώτες ύλες (κάρβουνο, πετρέλαιο, κτλ.) και θα οδηγήσει στην περιβαλλοντική ουδετερότητα. Ωστόσο, οι παγκόσμιοι οργανισμοί και θεσμοί, και οι εθνικοί και περιφερειακοί φορείς, που είναι αρμόδιοι για τη χάραξη πολιτικής, οφείλουν αφενός να αναλάβουν την ευθύνη για την εποπτεία πάνω στην αλυσίδα παραγωγής και εφοδιασμού της βιομηχανίας (ώστε επιτέλους να απαλλαγούμε από τους περιβαλλοντικούς κινδύνους και τις καταστροφές) και αφετέρου να προστατεύσουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, κυρίως σε χώρες όπως η Κίνα, το Κογκό, η Μέση Ανατολή, η Ινδία, κτλ. [7].
Από την άλλη πλευρά, οι πολιτικοί και διοικητικοί ηγέτες πρέπει επιτέλους να λύσουν την εξίσωση «Ναι στην Πράσινη Οικονομία και Όχι στα Μεταλλεία στην Πίσω Αυλή μας». Πρέπει όλοι να αντιληφθούμε ότι τα μεταλλεία είναι εκεί που τα δημιούργησε η φύση. Δεν μπορούν να «ξενιτευτούν»! Όπως τονίστηκε και προηγούμενα, εδώ είναι που θα χρειαστούν: μια ξεκάθαρη νομοθετική και πολιτική παρέμβαση, η εταιρική ευθύνη, η διαβούλευση με τις τοπικές κοινότητες (ώστε να επιτυγχάνεται η κοινωνική συναίνεση) και ο ουσιαστικός/ανεξάρτητος έλεγχος των μεταλλευτικών έργων. Η τεχνολογική εξέλιξη έχει απογειωθεί σε τέτοιο βαθμό που οι βέλτιστες πρακτικές για εξουδετέρωση όλων των αρνητικών επιπλώσεων της μεταλλευτικής βιομηχανίας είναι εφικτές και εφαρμόσιμες. Εκτός και εάν ο στόχος είναι αποκλειστικά η επιδίωξη του οικονομικού κέρδους.
Λόγω της παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης και της ακόμη μεγαλύτερης αβεβαιότητας για την οικονομική βιωσιμότητα έργων παραγωγής ΣΓ, οι κυβερνήσεις των χωρών που διαθέτουν αποθέματα των «βιταμινών της σύγχρονης βιομηχανίας» οφείλουν να διερευνήσουν το ενδεχόμενο να απορροφήσουν τις δυνητικές οικονομικές απώλειες από την εκμετάλλευση και καθετοποίηση τους, αν πραγματικά θέλουν να περιορίσουν τη μονοπωλιακή θέση της Κίνας και τις γεωπολιτικές εντάσεις, αλλά και να παρεμποδίσουν την παράνομη εξόρυξη και εμπόριο τους.
Τελικά, είθε οι θεσμοί και όσοι χαράσσουν πολιτική, σε οποιοδήποτε επίπεδο, από τους Προέδρους Donald Trump, Xi Jinping και Kim Jong Un, μέχρι τους περιφερειάρχες της ΕΕ, να διδαχθούν από τον ιατρικό κόσμο, ο οποίος σε μια πρωτοφανή συνεργασία αγωνίζεται ενωμένος για να βρει απαντήσεις στην πανδημία. Μακάρι να φθάσουν και αυτοί σε γεωπολιτικές λύσεις στα θέματα των ορυκτών και ενεργειακών πρώτων υλών, που προκάλεσαν και προκαλούν, τόσους πολέμους και εκατομμύρια νεκρών ή/και μεταναστών. Ή μήπως αυτό είναι απλά μια ουτοπία;
Πηγές και σύνδεσμοι
[1] IPCC (2018): Summary for Policymakers. In: Global Warming of 1.5°C. An IPCC Special Report on the impacts of global warming of 1.5°C above pre-industrial levels and related global greenhouse gas emission pathways, in the context of strengthening the global response to the threat of climate change, sustainable development, and efforts to eradicate poverty by Masson-Delmotte et al.
[2] Government of Canada: Rare earths facts (2019). https://www.nrcan.gc.ca/our-natural-resources/minerals-mining/rare-earth-elements-facts/20522#L1
[3] Brian Rohrig (2015): Smart phones, Smart Chemistry. https://blog.midwestind.com//wp-content/ uploads/2017/11/chemmatters-april2015-smartphones.pdf
[4] World Bank (2017): The Growing Role of Minerals and Metals for a Low Carbon Future, p.1-112. http://documents.worldbank.org/curated/en/207371500386458722/The-Growing-Role-of-Minerals-and-Metals-for-a-Low-Carbon-Future
[5] Mineral Commodity Summaries (2020). https://pubs.usgs.gov/periodicals/mcs2020/ mcs2020.pdf
[6] Rare Earths (2016): Shades of Grey, Can China Continue To Fuel Our Global Clean & Smart Future. http://www.chinawaterrisk.org/wp-content/uploads/2016/07/CWR-Rare-Earths-Shades-Of-Grey-2016-ENG.pdf
[7] Δ. Κ. Κωνσταντινίδης (2020): Βιοτεχνική ή μικρής κλίμακας εξόρυξη: θετικά και αρνητικά στοιχεία. https://www.oryktosploutos.net/2020/02/artisanal-small-scale-mining.html
[8] K. Johnson & E. Groll (2019): China Raises Threat of Rare-Earths Cutoff to U.S. https://foreignpolicy. com/2019/05/21/china-raises-threat-of-rare-earth-mineral-cutoff-to-us/
[9] http://www.eurare.eu/
[10] Ανακοίνωση της Επιτροπής COM (2017) 490 σχετικά με τον κατάλογο πρώτων υλών κρίσιμης σημασίας για την ΕΕ για το 2017.
[11] Will President Macron resurrect the French mining industry? https://www.mining-technology.com/features/featurewill-president-macron-resurrect-the-french-mining-industry-5864307/
[12] Federal Register of USA (2017): A Federal Strategy To Ensure Secure and Reliable Supplies of Critical Minerals. https://www.federalregister.gov/documents/2017/12/26/2017-27899/a-federal-strategy-to-ensure-secure-and-reliable-supplies-of-critical-minerals
[13] http://americanresources.org/u-s-and-australia-to-roll-out-mutually-beneficial-action-plan-to-improve-security-and-supply-of-rare-earths/
[14] Federal Register of USA (2018): Final List of Critical Minerals 2018, https://www.federalregister.gov/ documents/2018/05/18/ 2018-10667/final-list-of-critical-minerals-2018
[15] Θ.Π. Τάσιου (2020): Το μίσος κατά της αιολικής ενέργειας. https://energypress.gr/news/misos-kata-tis-aiolikis-energeias?fbclid=IwAR3FBNzdShRiaVUYRzXJhqP-wxCt9bmfO46hJvQ6aNkvp3bkBxTN7j6QYjk
[16] Bokan Mts REE Deposit, Preliminary Economic Assessment, 2013, Document No. 1196000100-REP-R0001-02, https://ucore.com/pea
[17] Kristine THRANE, Per KALVIG & Nynke KEULEN (2014): REE DEPOSITS AND OCCURRENCES IN GREENLAND. http://www.eurare.org/docs/eres2014/fifthSession/KristineThrane.pdf
[18] Marian L. Tupy (2018): Rare Earths Crisis in Retrospect. https://human progress.org/ carticle.php?p=1268
[19] Mining.com (2020): Rare earths processing facility opens in Colorado. https://www. mining. com/rare-earths-processing-facility-opens-in-colorado/
[20] Patricia Schouker (2020): The Trillion Dollar Battle Over North Korea’s Rare Earth Elements Is Just Beginning. https://news.yahoo.com/trillion-dollar-battle-over-north-020000437.html
[21] UN Report, (2019): Time to seize opportunity, tackle challenge of e-waste. https://www. unenvironment.org/news-and-stories/press-release/un-report-time-seize-opportunity-tackle-challenge-e-waste
[22] Οδηγία 2002/96/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 27ης Ιανουαρίου 2003 σχετικά µε τα απόβλητα ειδών ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού.
[23] Claudiu C. Pavela,⁎, Roberto Lacal-Aránteguia, Alain Marmiera, Doris Schülerb,
Evangelos Tzimasa, Matthias Buchertb, Wolfgang Jenseitb & Darina Blagoevaa 2017: Substitution strategies for reducing the use of rare earths in wind turbines. https://doi.org/ 10.1016/ j. resourpol.2017.04.010
Μοντέλο του Only Fans μαχαίρωσε μέχρι θανάτου τον σύντροφό της
www.fotavgeia.blogspot.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου