Ο αναδομητής επιστήμονας και καθηγητής, που είδε στο καπιταλιστικό στάδιο ανάπτυξης την εμφάνιση της «δημόσιας σφαίρας» και θέλησε να γεφύρωσει το χάσμα μεταξύ φιλοσοφίας και κοινωνικής επιστήμης, ο Γιούργκεν Χάμπερμας, γεννήθηκε σαν σήμερα στις 18 Ιουνίου του 1929.
Πιο κοντά στον στρουκτουραλισμό παρά στην αποδόμηση, βλέπει τον κόσμο χτισμένο σε μεγάλες δομές. Εξάλλου οι διανοητικές διαμάχες του με τον αποδομητή Ζακ Ντεριντά, δείχνουν ακριβώς την αναδομητική κατεύθυνση της σκέψης του.
Δημόσια σφαίρα
Η δημόσια σφαίρα του Χάμπερμας τοποθετείται ως έννοια από τον ίδιο στον 18ο αιώνα. Ως τότε ο ευρωπαϊκός πολιτισμός κυριαρχούταν από μια «αναπαραστατική» κουλτούρα, όπου η κάθε πλευρά κοινωνικής εξουσίας επεδίωκε να «αναπαραστήσει» τον εαυτό της στο κοινό με την απόλυτη κυριαρχία στους υποτελείς της. Αυτή η αναπαράσταση ήταν αντίστοιχη του φεουδαρχικού σταδίου της ανάπτυξης.
Μαζί με τον καπιταλισμό (οι μεγάλοι διανοητές δεν συνδέουν συνήθως τα στάδια και τις λέξεις με αρνητικό ή θετικό αξιολογικό και ηθικό πρόσημο) εμφανίστηκε και η δημόσια σφαίρα. Αυτή νοείται ως ένας δημόσιος χώρος έξω από τον έλεγχο του κράτους, όπου οι πολίτες ανταλλάσσουν απόψεις και γνώσεις.
Τα ατομικά υποκείμενα μέσα στη δημόσια σφαίρα συναντώνται μέσα στο διάλογο ή μέσω των έντυπων μέσων, ανταλλάσσοντας απόψεις.
Άρα, η άνθιση των εφημερίδων, των περιοδικών, των ομάδων ανάγνωσης, των μασονικών στοών, και των καφέ του 18ου αιώνα στην Ευρώπη, υποδήλωναν με διαφορετικούς τρόπους την σταδιακή αντικατάσταση της «αναπαραστατικής» κουλτούρας από την κουλτούρα της δημόσιας σφαίρας. Το καπιταλιστικό στάδιο ανάπτυξης δε, ήταν το έφορο έδαφος, πάνω στο οποίο αναπτύχθηκε η δημόσια σφαίρα, κυρίως λόγο της μαζικής εκτύπωσης εντύπων ευρείας ανάγνωσης, δηλαδή δημόσιας.
Εκεί τοποθετεί ο Χάμπερμας και την αιτία της Γαλλικής Επανάστασης, στην αντικατάσταση της αναπαραστατικής κουλτούρας από την κουλτούρα της δημόσιας σφαίρας. Εξάλλου, είναι ιστορικά γνωστό ότι αυτή ακριβώς η δυνατότητα της δημόσιας ανάγνωσης εντύπων, που άνθησε μέσα στο οικονομικό καπιταλιστικό στάδιο και την συνακόλουθη ακμή της τυπογραφείας, έδωσε τη δυνατότητα και στον εθνικισμό να εδραιωθεί, με την έννοια ότι εξάπλωσε την έννοια της κοινής ταυτότητας αλλά και ανάγκασε στην παγίωση της μίας κοινής γλώσσας. Βέβαια, χωρίς αυτή την ακμή του δημόσιου λόγου που φτάνει παντού μέσω εντύπων, ούτε άλλες ιδεολογίες θα είχαν εξαπλωθεί.
Η παρακμή της δημόσιας σφαίρας, κατά τον Χάμπερμας, ήρθε μαζί με την μεγέθυνση των εμπορικών μέσων ενημέρωση και την συγχώνευση της δημόσιας σφαίρας από το κρατικό μόρφωμα. Τα εμπορικά μέσα ενημέρωσης μετέτρεψαν το κοινό σε παθητικό και καταναλωτικό. Από την άλλη, το κράτος πρόνοιας συγχώνευσε το κράτος με την κοινωνία τόσο απόλυτα που τελικά «σκότωσε» τη δημόσια σφαίρα.
Χάμπερμας και προγενέστεροι φιλόσοφοι
Το έργο του Χάμπερμας, παρά την ευρεία γνώση του σε θεωρίες ποικίλων στοχαστών, θεωρείται συχνά πιο κοντινό διανοητικά με το Marx, το Weber και τον Hegel. Όμως, η ανα-κατασκευή και ανα-δόμηση του Μαρξ από τον Χάμπερμας είναι αρκετά πιο ουμανιστική, πιο φιλοσοφική και λιγότερο θετικιστική αν τον συγκρίνουμε με νεο-μαρξιστές διανοητές.
Διότι, ο Χάμπερμας διαφέρει από τον Marx ,για παράδειγμα στην διαφορετική προσέγγιση σχετικά με την οικοδόμηση της ανθρώπινης ιστορίας. Κατά το Μarx, η ανθρώπινη ιστορία χωρίζεται σε οικονομικά στάδια (των κυνηγών/τροφοσυλλεκτών, φεουδαρχίας, καπιταλισμού, κουμμουνισμού).
Αυτό που ίσως κάνει ο Χάμπερμας είναι να προσθέσει στις δομές του Marx την σημαντικότητα της γνώσης, τις ιδέες της διαμόρφωσης και ανάπτυξης της ιστοριας χωρίς αυτή να είναι προκαθορισμένη, αλλά και μια θεωρία του πολιτισμού που δεν μπορεί να περιοριστεί μόνο μέσα στο πλαίσιο της θεώρησης των πάντων μέσα από το πρίσμα οικονομικών διαδικασιών.
Η επιρροή του Weber στο έργο του, από την άλλη, μπορεί να ιδωθεί στην έμφαση που δίνει ο Χάμπερμας στον πολιτισμό ως δράση. Ο Χάμπερμας βλέπει τη ρητορική ως ένα «πράττειν» (ως μια συμβολική αλληλεπίδραση) και όχι ως φορέα παραγωγής «αλήθειας». Στον πρώτο τόμο της "Θεωρίας της Επικοινωνιακής Δράσης", πήρε τρεις βεμπεριανές ιδέες και τις συνέδεσε με έναν πολύ ριζοσπαστικό τρόπο: η κοινωνική δράση, η ορθολογίκοτητα και ο εξορθολογισμός.
Η διαλεκτική θεωρία του Hegel πάνω στην ιστορία, ουσιαστικά έκρινε ότι κάθε μορφή κοινωνίας ενέχει ιστορικά εσωτερικές αντιφάσεις και συγκρούσεις. Αυτές, κατά τον Hegel, ξεπερνιούνται με νέες μορφές κοινωνίας που τελικά έρχεται και γι' αυτές η ώρα να αντιμετωπίσουν αντιθέσεις.
Όμως ο Χάμπερμας, απομακρύνθηκε αρκετά από αυτή τη διαλεκτική θεώρηση της ιστορίας και εμφανίζεται αρκετά κριτικός ως προς την εγελιανή έννοια της αλήθειας ως πολύ περιορισμένης.
www.fotavgeia.blogspot.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου